yedi özgür sanat
[Lat. septem liberales artes ] ] [Alm. sieben freie Künste] [Fr. sept arts libéraux ] [İng. seven liberal arts ]
1.(Genel olarak) Ortaçağ’da yükseköğretimin temelinde yer alan dini metinlere ek olarak din dışı eğitim programını oluşturan geometri, aritmetik, astronomi, müzik, retorik, mantık (diyalektik) ve dilbilgisini içeren yedi sanat, bilim veyahut disipline verilen genel ad. Bu tamlamada yer alan “sanat” ifadesi günümüzdeki güzel sanatlara karşılık gelmez, belirli bir alanda kazanılan beceriyi veyahut uzmanlığı işaret etmektedir. “Özgür” sözcüğü ise özgür bir insana daha doğrusu erkeğe gönderme yapmakta; bu kişinin özgür bir insan olarak yaşamını devam ettirebilmesi için bilmesi gereken konuları vurgulamaktadır. Yunan-Roma kültürünün eğitim açısından önemini fark eden Augustinus, Boethius ve Cassiodorus gibi düşünürler sayesinde bu yedi sanat, ortaçağ yükseköğreniminde temel bir yer edinmiştir. Yedi özgür sanat bir bütün olarak ilk kez, Aquisgrana’da M.S. 780 civarında kurulan Schola palatina’da eğitim programına dâhil edilmiştir. Sonrasında manastır okullarında, şehir okulları ve ardından ilkin öğrenci ve öğretmen birlikleri (universitates) olarak varlık gösteren üniversitelerde eğitim müfredatının temelini oluşturmuştur.
Yedi özgür sanattan dış dünyanın kavranmasına hizmet eden geometri, aritmetik, astronomi ve müzikten oluşan matematik bilimler quadrivium; hakikatin ifade edilmesine hizmet eden retorik, mantık (diyalektik) ve dilbilgisinden oluşan diğer üç sanat, bilim ya da disiplin ise trivium olarak adlandırılmıştır. Ortaçağ boyunca bu sanatlardan en çok inceleneni olan mantık, Porphrios’un Isagoge’sinden ve Aristoteles’in Organon külliyatından oluşmaktadır. Birçok Hıristiyan yazar, yedi sanat ile Kitabı Mukaddes'e göre Süleyman'ın Tapınağı'nda bulunan yedi sütun arasında bir ilgi olduğunu düşünmüştür.
2.(Antikçağ’dan Ortaçağ’a) Bu sanatların bir eğitim programı için düzenlenmesi geleneği antikçağda ortaya çıkmıştır ancak kurumsallaşması ortaçağa özgüdür. Pythagoras, sonradan quadrivium olarak adlandırılacak dört sanatı -aritmetik, geometri, müzik ve astronomi- filozof için gerekli görürken; Platon bu dört sanatı içeren bir eğitim programını filozofun ya da devlet adamının yetiştirilmesi amacıyla Devlet’te ayrıntılı bir biçimde sunmuştur. Bu eğitim sırasıyla beden eğitimi ve müzik; aritmetik; geometri, astronomi ve Platon'un felsefe ile aynı gördüğü diyalektikten oluşmaktadır. Eğitimde en büyük rolü geometri ve diğer matematik bilimler oynamaktadır. Yedi özgür sanatın Latin dünyasındaki ilk analizi, M. Ö. 116-127 yılları arasında yaşamış olan Marcus Terentius Varro'nun ne yazık ki günümüze ulaşmayan Disciplinarum libri isimli eserinde sunulmuştur. Yedi özgür sanata ilişkin bir diğer önemli analiz, M.S. V. yüzyılda yaşamış olan Martianus Capella’nın tüm bir ortaçağı etkileyecek olan De nuptiis philologiae et mercurii isimli yapıtında yer alır. Ancak bu sanatların Hıristiyan kültürü içerisinde bir eğitim modeli olacak şekilde quadrivium ve trivium olarak iki gruba ayrılıp yayılması İsidorus'un yazdığı ansiklopedik bir eser olan Etymologiae’den kaynaklanmaktadır.
Hıristiyanlığın kutsal metinleri ile pagan kültürünün mirası olan dünyevi bilgilerin arasındaki ilişkinin nasıl olması gerektiği Hristiyanlığın ilk yıllarında en çok tartışılan konulardan biri olmuştur. Augustinus Tanrı’yı bilmek ve doğru bir yaşam sürdürebilmek için Yeni-Platoncu felsefeden yararlanmanın yanı sıra yedi özgür sanatın da öğretilmesi gerektiğini savunmuştur. Yedi özgür sanatın tek bir eğitim müfredatı oluşturacak şekilde geliştirilmesinde Augustinus kadar Boethius ve Cassiodorus’un da payları büyük olmuştur. Varlıklı bir aileden gelen, Yunan ve Latin eserleri konusunda iyi bir eğitime sahip olan Boethius pagan kültürü ve Hıristiyan inancı arasındaki bağı güçlendirmek amacıyla kendini isim babası olduğu quadrivium sanatlarına adayarak aritmetik, müzik, geometri ve astronomi üzerine eserler kaleme almıştır. Platon ve Aristoteles’in tüm eserlerini Yunancadan Latinceye çevirme amacını ne yazık ki erken ölümü nedeniyle gerçekleştirememiş; yalnızca Porphyrios’un Isagoge’si ile Aristoteles’in Yorum Üzerine ve Kategoriler’ini çevirebilmiştir. Romalı bir asil olan Cassiodorus ise, ideal bir Hıristiyan eğitiminin iki yönü olan dini ve dindışı konuları birleştirmek amacıyla yedi özgür sanatın da ayrıntılı bir incelemesine giriştiği iki ciltlik Institutiones isimli eseri kaleme almıştır.
11. Yüzyıla gelindiğinde hukuk alanında Bologna'da, teoloji alanında ise Paris'te olmak üzere ilk seküler üniversiteler ortaya çıkar. 12. yüzyılın ikinci yarısına gelindiğinde Avrupa'nın ulusal monarşilerinin sağladığı koruma ve teşvik sonucunda sayıları giderek çoğalan üniversiteler yedi özgür sanatın gelişim gösterdiği yeni kültür merkezlerine dönüşür. Bu dönemde yedi özgür sanatın en önemli temsilcisi ise yeni bir aydın figürü olan Petrus Abelardus’tur. Abelardus kutsal metinleri kendisinin de saygı duyduğu Kilise babalarına başvurarak değil tıpkı bir antikçağ filozofu gibi aklın ve diyalektiğin yoluyla yorumlamıştır. Onun akla ve mantığa dayalı araştırma yöntemi kendisinden sonraki felsefe ve teoloji incelemelerinde etkisini sürdürecektir.
3.(Ortaçağ Sonrası) Rönesans döneminde yedi özgür sanata klasik diller ve edebiyat da eklenmiştir. 19. Yüzyılda yaşamış olan Wilhelm von Humboldt’un üniversite idealinin temelinde de yedi özgür sanatın geliştirilmiş bir biçimi bulunmaktadır. Günümüzde özgür sanatlar terimi yalnızca bahsi geçen yedi sanatı değil; doğa bilimlerini, formal bilimleri, sosyal bilimleri, güzel sanatları ve beşeri bilimleri (humanities) kapsayan bir kavramdır.
KAYNAKÇA:
Babür, Saffet ve Betül Çotuksöken. Metinlerle Ortaçağda Felsefe, Ankara: Bilgesu Yayıncılık, 2011.
Dürüşken, Çiğdem. “The meaning of Antiquity: Septem Liberales Artes”. Symbolae Philologorum Posnaniensium Graecae et Latinae, sayı 28 (2018) : 65-75.
Eco, Umberto. Editör. Ortaçağ: Barbarlar, Hristiyanlar, Müslümanlar. Çeviren Leyla Tonguç Basmacı. İstanbul: Alfa Basım Yayım Dağıtım, 2014 a.
Eco, Umberto. Editör. Ortaçağ: Katedraller, Şövalyeler, Şehirler. Çeviren Leyla Tonguç Basmacı. İstanbul: Alfa Basım Yayım Dağıtım, 2014 b.
Freytag Löringhoff, Bruno von. Mantık. Çeviren Takiyettin Mengüşoğlu, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1973.
Grant, Edward. Ortaçağda Fizik Bilimleri. Çeviren Aykut Göker. Ankara: V Yayınları, 1986.
Sarton, George. Antik Bilim ve Modern Uygarlık, Çeviren Melek Dosay- Remzi Demir. Ankara: Gündoğan Yayınları, 1995.
Weber, Alfred . Felsefe Tarihi. Çeviren H. Vehbi Eralp. İstanbul: Sosyal Yayınlar, 1998.
Yazar : Ezgi DEMİR ORALGÜL (Hacettepe Üniversitesi)