ütopyacılık

[İng. utopianism ] [Fr. utopisme ] [Alm. Utopismus ]

Naif, gerçekçi olmayan, hayali, gerçekleştirilemez gibi farklı anlam ya da kullanımlarının yanında temel anlamıyla, ideal bir toplum hakkında düşünme; böyle bir topluma inanma; böyle bir toplum tasarlama, savunma veya da gerçekleştirme girişimi.

Ortaya Çıkışı ve Farklı Anlamları. Thomas More tarafından Eski Yunancadan olmayan yer (outopia) veya iyi yer (eutopia) anlamında üretilmiş görünen utopia kavramı ilk olarak, More’un 1516 yılında yazdığı Utopia isimli gerçekte mevcut olmayan bir adada bulunan ‘ideal’ bir kent devletini anlatan eserinde ortaya çıkmıştır. Doğuşundan bir süre sonra kavram, hayali veya ideal olan toplumu; ütopyacı da, böyle bir toplum tasarısını, böyle bir toplumu tasarlayan, benimseyen veya savunanı belirtmek için kullanılmaya başlanmıştır. 19. yüzyılda özellikle Karl Marx ve Friedrich Engels’in eleştirileri ile ütopyacı kavramı, gerçekçi olmayan siyasi ve toplumsal teorileri ve bu teorileri savunanları belirtecek şekilde olumsuz anlam kazanmıştır. Ütopya ve ütopyacı kavramları, günümüzde de, naif, hayali, gerçekleştirilemez ve gerçekçi olmayan her türlü düşünce veya böyle bir düşünceyi savunanları belirtmek için olumsuz anlamda kullanılmaktadır.

Türleri ve Tarihi. Ütopyalar yazım amaçları, yazım tarzları, idealliği gerekçelendirme türleri, idealliğe nasıl ulaşılabileceği hakkında iddiaları, ideallikte temel payı olan şeyin ne olduğu hakkında görüşleri gibi yönlerden sanatsal-edebî, felsefî-bilimsel-ideolojik, mitolojik-dinî, bilimsel-teknolojik, kapitalist-anarşist, erkek egemen-feminist, eşitlikçi-hiyerarşik, ekonomik, siyasi, ortaklaşacı vb. gibi çok farklı şekilde sınıflandırılabilir. En geniş anlamıyla, ideal bir toplum fikri olarak ütopyaların ve ütopyacı düşüncenin tarihi de, More’un Utopia’sından çok daha eskiye, birçok mitoloji ve dinde görülen altın çağ düşüncesine geri götürülebilir. Antikçağ’da çoğu zaman başka eserlerin içinde kısa anlatılar ya da atıflar şeklinde görülebilecek ütopyacı teorik düşüncenin yanında adı anılmaya değer en önemli eser, kendisinden sonraki birçok eseri de etkileyen Platon’un Devlet’idir. Az sayıda ve dini ütopyaların yazıldığı Ortaçağdan sonra 16. yüzyılda More’un ütopyasıyla birlikte, ütopya bir yazın türü olarak yayılmış ve ardından en bilinenleri Campanella’nın Güneş Ülkesi ve Francis Bacon’ın Yeni Atlantis’i olan birçok ütopya yazılmıştır. 19. yüzyılda ‘ütopik sosyalistler’ olarak adlandırılan Robert Owen, Charles Fourier, Henri Saint-Simon ve Étienne Cabet, küçük ve deneysel toplulukların kurulması yoluyla daha iyi bir gelecek yaratma olasılığını popüler hale getirmiştir. Marx ve Engels, belirtilen kişileri ve yaklaşımı eleştirse de, onların ortaya koydukları komünist ya da sınıfsız toplum görüşü de, ütopyacı düşünüşün içinde değerlendirilebilecek önemli bir tasarı olarak görülebilir. 20. yüzyıl ise, dünya savaşları ve totaliter yönetimlerin ortaya çıkışı gibi nedenlerle, ütopyalardan çok karşı-ütopyaların ya da distopyaların popüler olduğu bir dönem olmuştur.

Etkisi. Ütopyacılık bazı bakımlardan eleştirilmiş ve değersiz görülmüştür. Kökeni Aristoteles’e götürülebilecek eleştirilerden biri, ideal bir toplum meydana getirme anlamında ütopyacılığın siyasetle ilgili yanlış bir yöntem kullanmak olduğu şeklindedir. Kökeni Marx ve Engels’e götürülebilecek diğer bir eleştiriyse, ütopyaların ve ütopyacı düşünüşün naif ve gerçekdışı olup ütopyaların sadece var olmamış değil hiçbir zaman var olamayacak kurgular olduğudur. Ütopyacılıkla ilgili, en önemli savunucusu Karl Popper olan diğer bir eleştiri, talep edilen mükemmellik insan kapasitesini aştığı için, ütopyacı düşünüşün uygulamada her zaman şiddet kullanımına götüreceği ve kaçınılmaz olarak baskıcı düzenlere yol açacağıdır. Popper, bir bütün olarak toplumun yeniden kurulmasını içeren, ‘ütopyacı yapıcılık’ adını verdiği yaklaşımı şiddetle eleştirmiştir. Bu eleştiriler karşısında ütopyacılığın değerli olduğunu savunanların görüşlerinden biri, ütopyaların gelecekteki mükemmel toplum tasarıları olarak görülmesinin yanlış olduğu; onların bize günümüz toplumunun eleştirisini verdiğidir. Ütopyacılığın değerli olduğuna yönelik, önemli destekçilerinden birinin Karl Mannheim olduğu diğer bir görüş, ideolojilerin var olan toplumsal gerçekliği sağlamlaştırmak, sürdürmek, gizlemek işlevine sahipken ütopyacılığın, var olan toplumsal yapıyı değiştirmeyi amaçladığı ve onun toplumsal değişimin temeli olduğudur. Ütopyacılığın değerli olduğuna yönelik, önemli savunucularından birinin Ernst Bloch olduğu diğer bir görüşse, ütopyaların ve ütopyacı düşünüşün insan hayatını katlanılabilir duruma getirdiği ve daha iyi bir hayatı mümkün kıldığıdır.

KAYNAKÇA

Bunnin, Nicholas ve Yu, Jiyuan, “Utopia”, The Blackwell Dictionary of Western Philosophy, 719, Oxford: Blackwell Publishing, 2004.

Kateb, George, “Utopias and Utopianism”, Encyclopedia of Philosophy v. 9, 616-622, ed. Donald M. Borchet, 2nd ed., MI: Thomson Gale, 2006.

Kumar, Krishan, Ütopyacılık, çev. Ali Somel, Ankara: İmge Kitabevi, 2005.

Manheim, Karl, İdeoloji ve Ütopya, çev. Mehmet Okyayuz, 2. bs., Ankara: Epos Yayınları, 2004.

Sargent, Lyman Tower, “Utopianism”, The Shorter Routledge Encyclopedia of Philosophy, ed. Edward Craig, 1039, New York: Routledge, 2005.

Yazar : Murad OMAY (İstanbul Üniversitesi)