tümdengelim

[Alm. Deduktion ] [Fr. déduction ] [İng. deduction] [Es T. talil ]

En az bir tümel önermeden hareketle tümel yahut tikel önermelerin çıkartılmasını sağlayan akıl yürütme yöntemi. Tümdengelim, sonucu çıkarsamak için verili bir varsayımlar kümesini ve bir kurala dayalı alan belirleyici tanımı kullanan analitik bir akıl yürütme sürecidir.  Başka bir deyişle tümdengelimsel bir akıl yürütmede, kural ve açıklama öncüller olarak alınır, buradan hareketle sonuç türetilir.

Tümdengelimsel akıl yürütmenin analitik olması, sonuçta ulaşılan önermenin yeni bir bilgi ortaya koymaması anlamına gelir. Bunun nedeni, sonuç önermesinde dile getirilen bilginin, öncüllerde zaten içeriliyor oluşudur. Bu durum, tümdengelimsel bir sistemin kapalı dünya varsayımına dayandığı anlamına gelir. Başka bir deyişle, tümdengelimsel bir akıl yürütmede öncüller, konuşma evreninin sınırlarını belirler; ulaşılan sonuç da bu sınırların ötesine çıkamaz. Bunun en bilinen örneği iki öncülden hareketle bir sonuca ulaşma (yahut o sonucu keşfetme) biçimindeki akılyürütme yani tasımdır. İki öncülden daha fazla öncülle kurulanlarına zincirleme tasım adı verilir. Ayrıca hipotetik, ayrık veya birleşik yapıdaki öncüllerle kurulan tasımlar ile dilemma (ikilem) olarak adlandırılan tasımlar da tümdengelim örnekleridirler.

KAYNAKÇA

Grünberg, Teo & Onart, Adnan. Mantık Terimleri Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1976.

Ural, Şafak. Temel Mantık, İstanbul: Çantay Yayınları, 2017, 4. Baskı.

Yüksel, Y. Gelenekselden Moderne Mantıkta Önermeler ve Doğruluk Değerleri, İstanbul: Akademi Titiz Yayınları, 2017.

Yazar : İbrahim H. ÇETRES (Mardin Artuklu Üniv.) ;Halise AVŞAR