toplum sözleşmesi
[Tr. Alt. toplumsal sözleşme, sosyal sözleşme ] [Alm. Gesellschaftsvertrag; Sozialvertrag ] [Fr. contrat social ] [İng. social contract ]
Genel tanımı. Devletin ve toplumun kökenini bireylerin çıkarları doğrultusunda uzlaşarak yazılı olmayan bir sözleşme yaptıkları varsayımıyla açıklayan teoridir. Devletin doğal bir varlık olduğu görüşünü ileri süren düşünürler karşısında yapay bir varlık olduğu görüşünü savunan sözleşmeciler bulunur.
Sözleşme teorisinin içsel olarak imaları, temel kabulleri ve biçimsel boyutları vardır. Biçimsel boyutlar sözleşme öncesi doğal yaşamın betimlenmesi, sözleşmenin konusunun ve işlevinin belirlenmesi, devletin taahhüdünün ve amacının ortaya konulması olarak sıralanabilir. İçsel imalar ve temel kabuller ise; doğa-toplum ayrımına, sözleşmeye taraf olduğu ileri sürülen bireyin taşıdığı niteliklere, toplumun temelinde bireyin olduğu görüşüne, rızaya dayanan yönetime ve böylece otoritenin meşruiyet kazanmasına, bireyin birtakım güçlerinin ve haklarının devrine ilişkindir.
Tarihsel gelişimi. Toplum sözleşmesi fikrinin tarihi Antik Yunan felsefesine; Epikouros’a ve Platon’a kadar uzanır. Bu düşünürlerde anlaşmaya dayalı toplumsallığın yasalarla temellendiği görülür. Teorinin en çok yer edindiği dönem modern dönemdir. Bu dönemde toplum sözleşmesini ilk gündeme taşıyan düşünür Thomas Hobbes’tur. Düşünür Leviathan adlı eserinde güvenlik ihtiyacının karşılanması adına hakların Leviathan’a devredilmesinden söz eder. Sözleşme teorisi konusunda Hobbes’la birlikte anılan diğer iki düşünür ve eser; Jean-Jacques Rousseau / Toplum Sözleşmesi, John Locke / Hükümet Üzerine İkinci İnceleme’dir. Bu üç düşünür kavramsallaştırmalarıyla sözleşme görüşünün siyaset felsefesinin kilit öneme sahip teorilerinden biri haline gelmesine katkı sağlamıştır. Daha sonra teorinin Immanuel Kant tarafından geliştirildiği görülür. Çağdaş dönemde ise John Rawls Bir Adalet Teorisi adlı eseriyle teoriye yeni bir soluk kazandırmıştır.
Sözleşme teorisi siyaset felsefesinin merkezi kavram, sorun ve tartışmalarına yaklaşmak bakımından bir tür paradigma işlevi görür. Kamusal yaşam, genel irade, doğa durumu, doğal hukuk, yöneten yönetilen ilişkisi, egemenlik, rıza ve anlaşma başta olmak üzere birçok kavram ve konu sözleşme paradigmasıyla irdelenir. İlgili literatür başta yukarıda söz edilen üç düşünür olmak üzere teorisyenlerin görüşlerinin karşılaştırıldığı zengin bir içeriğe sahiptir.
Eleştiriler. Toplum sözleşmesi teorisi hem çağdaş dönemde hem de öncesinde birçok bakımdan eleştirilmiştir. David Hume teoriyi doğal hukuka dayanması üzerinden eleştirir. G. W. F. Hegel eleştirisini toplumun sözleşmeye dayandırılamayacağı çünkü toplum oluşmadan sözleşme yapılamayacağı argümanıyla sunar. Çağdaş dönemde toplum sözleşmesi teorisinin eleştirildiği eserler arasında Carole Pateman / Cinsel Sözleşme, Charles W. Mills / Irksal Sözleşme ve Bruno Latour / Biz Hiç Modern Olmadık sayılabilir.
KAYNAKLAR
Fabre, Cécile. “Toplumsal Sözleşme”. Çeviren Mehmet Fatih Deniz. Felsefe Arkivi, 48. Sayı, 2018/I, 123-135.
Gülenç, Kurtul. “Sunuş”. Felsefi Düşün. 19. Sayı, Toplum Sözleşmesi, 2022, 6-12.
Hobbes, Thomas. Leviathan. Çeviren Semih Lim. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2010.
Locke, John. Devlet Üzerine İkinci İnceleme. Çeviren Fahri Bakırcı. İstanbul: Ebabil Yayıncılık, 2004.
Rawls, John. Bir Adalet Teorisi. Çeviren Vedat Ahsen Coşar. Ankara: Phoenix Yayınevi, 2017.
Rousseau, Jean-Jacques. Toplum Sözleşmesi. Çeviren Vedat Günyol. İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları, 2019.
Yazar : Sibel KİRAZ (Manisa Celâl Bayar Üniversitesi)