tasım

[Alm. Syllogismus ] [Fr. syllogisme ] [İng. syllogism ] [Es T. kıyas ]

İki öncül arasında, barındırdıkları orta terim sayesinde kurulan bağ ile bir sonuç önermesi elde edilmesini mümkün kılan yani iki öncül ve bir sonuç önermesinden oluşan akıl yürütme türüdür. İkiden fazla öncülle kurulan tasımlar zincirleme tasım olarak adlandırılırlar. Kategorik yani basit bir tasımda üç terim bulunmaktadır: Büyük terim (P), küçük terim (S) ve orta terim (M). Bu terimlerden büyük terim ve orta terimden oluşan öncül önermesi büyük önerme, küçük terim ve orta terimden oluşan öncül önermesi ise küçük önermedir. Orta terim üzerinden ilişkilendirilmiş olan küçük ve büyük terimden meydana gelen önerme ise söz konusu tasımın sonuç önermesini oluşturur.

Orta terimin büyük ve küçük öncüldeki görevine göre dört ayrı kıyas kalıbı ortaya çıkar. Bunlar aşağıdaki gibi gösterilirler:

            I.         II.         III.         IV.

          M P      P M        M P        P M

          S M      S M        M S        M S

          S P       S P         S P          S P

Örneğin:

M P          Bazı çiçekler kırmızıdır.

M S          Her çiçek bitkidir.

S P            Bazı bitkiler kırmızıdır.

tasımında ilk iki sırada yer alan öncül önermelerde geçen “çiçek” orta terimi sayesinde “kırmızı” büyük terimi ile “bitki” küçük terimi arasında bir bağ kurulmuştur. Birinci öncülü tikel olumlu, ikinci öncülü tümel olumlu, sonuç önermesi ise tikel olumlu olan bu tasım III. Kalıbın geçerli bir örneğidir.

Söz konusu her bir tasım kalıbında ikisi öncül biri sonuç olmak üzere üç önerme olduğu ve bu önermelerin her birinin dört kategorik önermeden birisi olabileceği bilindiğine göre her kalıptan türetilebilecek tasım sayısı 4 üzeri 3, yani 64 olur. Dört tasım kalıbı olduğundan, toplam tasım sayısı 256 olmaktadır. Ancak bu tasımlardan yalnızca 24 tanesi geçerlidir. Geçerli tasımların da 5’i zayıf, 19’u kuvvetli olarak tanımlanır.

KAYNAKÇA

Grünberg, Teo & Onart, Adnan. Mantık Terimleri Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1976.

Ural, Şafak. Temel Mantık, İstanbul: Çantay Yayınları, 4. Bs., 2017.

Yazar : İbrahim H. ÇETRES (Mardin Artuklu Üniversitesi)