sonuççuluk

[İng. consequentialism ] [Fr. conséquentialisme ] [Alm. konsequentialismus ]

Bir eylemin ahlaki değerinin eylemin yol açtığı sonuçlardan hareketle belirlenmesi gerektiğini kabul eden ahlak felsefesi yaklaşımı. Terim, ilk olarak G. E. M. Anscombe tarafından 1958 tarihli “Modern Moral Philosophy” [“Modern Ahlak Felsefesi”] başlıklı makalede bu tarz felsefi yönelimleri ifade etmek üzere kullanılmıştır.

Tanımı. Sonuççuluk terimi esas olarak Kantçı ödev ahlakı anlayışının başlıca alternatifi olarak görülen bir ahlak felsefesi konumuna işaret etmek üzere kullanılmaktadır. Ödev ahlakına göre, bir eylemin ahlaki değeri yol açtığı sonuçlardan bağımsız olarak, akıl tarafından ortaya konulan ödevlere uygunluğuna göre belirlenir. Buna karşılık sonuççu teorilerde, ahlaki değerlendirmelerimizde evrensel nitelikli akıl yasalarının değil, eylemlerin somut sonuçlarının belirleyici olması gerektiği öne sürülür. Dolayısıyla bu görüşe göre bir eylem ancak değerli bulunan ve istenen sonuçlara yol açtığı için ahlaken doğru kabul edilebilir. Bir eylemin ahlaken doğru olması demek onun kendinde değerli ya da içkin değere sahip olması demek değil, bizi belli bir sonuca yönlendirebilecek olması, yani “araçsal değere” sahip olması demektir. Bir sonuççu için kendinde değerli bulunabilecek tek şey sonucun kendisidir ve bu sonuç (mutluluk, haz, refah gibi) ahlaki değerlerin dışında yer alan bir durumdur.

Farklı sonuççu teoriler arasındaki başlıca ayrım, eylemler yoluyla elde edilmesi beklenen (dolayısıyla “kendinde iyi” olduğu düşünülen) nihai sonuç ya da sonuçların hangileri olduğuyla ilgilidir. Örneğin arzu edilen sonucun kişinin kendi çıkarı (bireysel hazzın ya da refahın arttırılması) olduğunu öne süren “bencilik” genellikle sonuççu bir teori olarak sınıflandırılır.

Klasik faydacılık ve edim sonuççuluğu. Sonuççu teoriler arasında en önemli ve etkili olan ise faydacılıktır. Bu teorinin 18. ve 19. Yüzyılda İngiliz filozoflar Jeremy Bentham ve John Stuart Mill tarafından ortaya konmuş olan klasik versiyonuna göre eylemlerin değeri onların toplam mutluluğa olan etkisine göre belirlenmelidir. Faydacı yaklaşımı benimsemiş bir insan, imkânı dahilindeki eylemler arasında tercih yaparken her bir olası eyleminin toplam mutluluğu ne kadar arttıracağını ya da azaltacağını hesaplamak durumundadır. Özellikle klasik faydacı teoride savunulan ve bugün genellikle “edim sonuççuluğu” şeklinde adlandırılan bu yaklaşıma yönelik çok sayıda eleştiri dile getirilmiştir. En yaygın ve temel eleştiri, sonucun tek tayin edici kıstas olması durumunda yaygın ahlaki sezgilerimizle çelişen durumların ortaya çıkması ihtimalidir. Zira değerlerin tek kıstasının elde edilecek sonuçlar olması, bu sonuçlara ulaşmak için istenen her şeyin yapılabilmesinin yolunu açabilir. Eğer durum böyleyse, bir faydacının yaşam hakkı gibi temel hakları dahi nasıl temellendireceği soru konusudur.

Kural sonuççuluğu. 20. yüzyılda sonuççuluğu bu eleştirilere karşı savunmak isteyen bazı filozoflar, bir alternatif olarak “kural sonuççuluğunu” (ya da onun bir alt türü olarak “kural faydacılığını”) gündeme getirmişlerdir. Buna göre ahlaki değerlendirme her bir edimin olası sonuçlarından hareketle değil, birtakım genel kuralların kabulünün olası genel sonuçlarından hareketle yapılmalıdır. Böyle bir anlayışa göre amaç, genel ve büyük oranda varsayımsal sonuççu muhakemelerden hareketle genel anlamda olumlu sonuçlara yol açacağı öngörülen bir dizi ahlak kuralının ortaya konup benimsenmesidir. Her ne kadar bu konum yukarıda sözü edilen türden kimi eleştirilerin bertaraf edilmesini sağlasa da, “kural” fikrinin devreye sokulmasıyla sonuççuluğun sahip olduğu önemli bir avantaj, yani esneklik kısmen ortadan kalkmış olur.

KAYNAKÇA

MacNoughton, David. “Consequentialism”. Routledge Encyclopedia of Philosophy içinde. Hazırlayan Edward Craig. New York: Routledge, 1998.

Mill, John Stuart. Faydacılık. Çeviren Gökhan Murteza. İstanbul: Pinhan Yayıncılık, 2017.

Pettit, Philip. “Consequentialism”. A Companion to Ethics içinde, 230-240. Hazırlayan Peter Singer. Oxford: Blackwell, 1993.

Sheffler, Samuel, ed. Consequentialism and Its Critics. Oxford: Oxford University Press, 1988.

Yazar : Kerem EKSEN (İTÜ)