Smith, Adam

1723-1790 yılları arasında yaşamış, 18.yy İskoç aydınlanma filozofu ve iktisatçısıdır.

Yaşamı. Bugün hala geniş bir kesim tarafından klasik iktisadın kurucusu olarak tanınıyor olmasına rağmen Smith, yaşadığı dönemde aslında Glasgow Üniversitesi’nde ahlak felsefesi profesörü olan meslekten bir filozoftu. Aynı üniversitede, Gershom Carmichael ve Francis Hutcheson’ı takiben kürsü başkanlığı da yapmıştır. İki ana eserinden ilki, Theory of Moral Sentiments (Ahlaki Duygular Kuramı-1759) isimli ahlak felsefesi üzerine yazdığı bir kitaptır. Diğeri ise, iktisat biliminin kurucusu olarak tanınmasına sebep olan ünlü eseri The Wealth of Nations (Milletlerin Zenginliği-1776)’dır. Smith’in bunlar dışında, ölümünden sonra derlenmiş kimi yazıları ve mektupları ile sonradan keşfedilmiş olan, öğrencileri tarafından tutulmuş ders notları mevcuttur. Üniversitede verdiği bu derslere ait notlar On Jurisprudence (Hukuk Üzerine) ismiyle kitaplaştırılmıştır. Smith, kendi öğrenciliğinde Hutcheson’dan dersler almış, ayrıca yaşamı boyunca David Hume’un yakın arkadaşı olmuştur. Felsefesinde her ikisinin de etkileri gözlemlenir. Bunlar dışında Smith’in iki yıl süren Avrupa gezisi sırasında tanışıp fikirlerini öğrendiği Quesnay, Turgot ve Cantillon gibi isimlerin başını çektiği fizyokrasi (Fr. physiocratie) olarak adlandırılan bir iktisadi düşünce ekolü de Milletlerin Zenginliği’nde ele aldığı fikirler üzerinde etkili olmuştur.

Eserleri ve görüşleri. Ahlaki Duygular Kuramı, Smith’in tarafsız gözlemci (İng. impartial spectator) olarak isimlendirdiği, insanların ahlaki yargılar verirken dayandığı mekanizmayı açıklayan bir eserdir. Buna göre, insan ahlaki yargılarını toplumsallık temelinde bir tür duygudaşlık ilişkisi içerisinde ortaya koyar. Başkalarının davranış ve düşünceleri hakkında karar verirken, onlarla kurmamız gereken bu duygudaşlık ise neredeyse tamamen hayalgücüne dayalıdır. Karşımızdakileri gözlemleyerek hayalgücümüz aracılığıyla onların içinde bulundukları durum ve duyguları anlamaya çalışır ve onların yerinde biz olsaydık ne yapardık diye düşünürüz. Aynı şeyi kendi içimizde yarattığımız soyut bir gözlemci ile kendimize dönük olarak da yapmaya çalışır, düşünce ve davranışlarımızın içinde bulunduğumuz toplum tarafından nasıl gözlemlenip algılanacağını hayal ederiz. Böylece ahlaki yargı mekanizmamızı da adeta toplumsallığı içselleştirdiğimiz bir süreç olarak kurmuş oluruz. Smith, tarafsız gözlemci mekanizmasının en iyi, erdemli insanlarda işlediğini belirtir. Bu yüzden, erdemli insanın temel özellikleri olarak gördüğü basiret, yardımseverlik ve öz-hakimiyetin gelişmiş olmasının, ahlaki yargı mekanizmalarının en iyi şekilde işlemesini sağlayacağını belirtir.

Milletlerin Zenginliği isimli eserinde ise Smith, insanlar ve toplumlar arasındaki iktisadi ilişkilerin nasıl ve neden gerçekleştiğini araştırır. Toplumda zenginlik ve refahı, insanda ise mutluluk ve huzuru yaratan iktisadi ilişkilerin yasalarını keşfetmeye çalışır. Zenginliğin kaynağının para değil de üretim olduğunu ve işbölümünün de üretim çıktısını artıran en önemli yöntem olduğunu söyler. Smith’in ünlü kavramları olan işbölümü ve görünmez el metaforu onun iktisat anlayışının en temel dayanaklarıdır. Ancak bir iktisat düşünürü olarak ortaya koyduğu tüm bu kavramlar yine de onun çok daha geniş bir sosyo-ekonomik yapı içinde ele aldığı insan kavrayışında temellenirler. Buna göre, refahı yaratan işbölümünün ortaya çıkmasını sağlayan bir insan doğası söz konusudur. Uygar toplumlarda her insanın, her an bir sürü hemcinsinin işbirliğine ve yardımına gereksinimi vardır. Ancak bunu sadece onların iyilikseverliğinden beklerse, hiçbir işini yapması mümkün olmayabilir. Bu yüzden kendi istediği şeylerin onların da menfaatleri gereği olduğunu gösterebilirse, onları razı etmesi olasılığı artar. Böylece Smith, iktisadi ilişkiler açısından insanların doğaları gereği rekabetçi ve öz-çıkarları peşinde koşan varlıklar olduğunu söyler. Ancak herkesin kendi çıkarı peşinde koşarken ortaya koyduğu daha fazla üretim ve çaba sayesinde adeta görünmez bir el de kişisel çıkarları toplumsal refahı yaratmak üzere yönlendirir. Böylece aslında insan doğasının temel bir eğilimi olan rekabet, onun bir diğer temel eğilimi olan dayanışma güdüsünü de desteklemiş olur.

Smith’in çağdaş akademisyenlerce ele alınışı genel olarak, bu iki eserinde iki farklı yönüyle işlediği insan doğası kavrayışını ve bunun iktisat ile ahlaki ilişkiler üzerine düşüncelerine etkisini anlamak üzerine kuruludur. Biri rekabet diğeri dayanışma temelli bu iki insan doğası anlayışını uzlaştırmaya veya uzlaşmazlığını ortaya koymaya çalışan pek çok çalışma mevcuttur.

Smith’in temel eserleri ve History of Astronomy (Astronomi Tarihi) gibi diğer ikincil diyebileceğimiz yazıları arasında daha geniş bir bağlantı kurmamızı ve onun düşüncesi hakkında genel bir teori oluşturmamızı sağlayabilecek bir diğer önemli kavram ise hayalgücüdür (İng. imagination). Smith’e göre, tüm felsefi sistemler, doğanın birbiriyle alakasız ve uyumsuz gibi görünen fenomenlerini bir araya getiren hayalgücünün icatlarıdır. Hayalgücü, insanın yaşadığı evrende sürekli bir bağlantı ve birliktelik arayıp bulmak üzere güdümlenmiştir. İnsanlığın ilk zamanlarından itibaren düzensizlik ve açıklanamazlık hayalgücünü rahatsız etmiş ve onu sebepler ile bağlantılar aramaya itmiştir. Bu açıdan, yaşadığımız evreni ve çevremizde olup biten şeyleri tüm bağlantılarıyla açıklamak demek olan bilimsel çaba, Smith’in ifadesiyle “hayalgücünün yatıştırılması” ve insanın huzuru bulmasından ibarettir. İşte insanlar da ilkel toplumlardan, uygar medeniyetlere kadar olan süreçte, çevrelerinde olup bitenleri anlamlandırabildikleri ölçüde gelişmişlerdir. Bunun için öncelikle gerekli olan şey belirli kanun ve kurallar üzerine kurulmuş olan bir topluluk yaşamına geçmek olmuştur. Böylece hayalgücü, ilerleme ve gelişmenin olduğu kadar, insanın kendini bir başkasının yerine koyabilmesinin dolayısıyla duygudaşlığın, yani toplumsallığımızın da temelidir.

KAYNAKÇA

Murteza, Gökhan. Ahlak, İktisat ve Bilim: Adam Smith Felsefesine Giriş. İstanbul: Pinhan Yayıncılık, 2019.

Smith, Adam. Milletlerin Zenginliği. Çeviren Haldun Derin, 2. Basım. İstanbul: İş Bankası Yayınları, 2008.

                      Ahlaki Duygular Kuramı. Çeviren Derman Kızılay, İstanbul: Pinhan Yayıncılık, 2018

         Hukuk Üzerine. Çeviren Ahmet Celiloğlu, İstanbul: Pinhan Yayıncılık, 2019

History of Astronomy. Ed. W. P. D. Wightman ve J. C. Bryce, Essays on Philosophical Subjects,  Liberty Fund, 1982.

Ross, Ian Simpson. The Life of Adam Smith, Oxford University Press, 1995.

Yazar : Gökhan Murteza (Kırklareli Üniversitesi)