Schiller, Johann Friedrich von

1759–1805 tarihleri arasında yaşamış Alman filozof, tarihçi, şair ve oyun yazarı.

Yaşamı. Askeri akademide tıp eğitimini 1780 yılında tamamlayan ve askeri doktorluk yapan Schiller’in ilk tiyatro oyunu Die Räuber (Haydutlar)1782 yılında sahnelendi. Oyun, dönemin politik çalkantısında aristokrasi karşıtı ve devrimci olarak değerlendirildi. Bu yüzden Schiller Württemberg dükü Karl Eugen tarafından hapse mahkûm edildi ve oyun yazması yasaklandı. Dresden, Leipzig, Weimer gibi farklı Alman kentlerinde oyunlar yazarak yaşamını idame ettiren Schiller 1789’da Jena’da tarih ve felsefe profesörü olarak çalışmaya başladı. Felsefede Alman estetik geleneğinin önemli bir temsilcisi oldu. Schiller’in estetik kuramı, İngiliz ve Alman romantizmini şekillendirirken, modern topluma ve özneye dair tespitleri ise Hegel, Marx ve Engels’i etkiledi.   

Felsefesi. Schiller’in güzele ve sanata dair düşünceleri belirli bir tarih, eğitim ve insan doğası kavrayışı üzerine temellenir. Onun estetik alanına yönelmesinin iki asli sebebi vardır. İlki, estetik deneyimin öznel duyusal boyutunu kaybetmeden evrenselliğini gösterebilmektir. Bu hedefinde Kant’ın izinden gider. İkincisi ise sahip olduğu politik idealdir. Schiller’e göre ideal toplum (ideal insanlık), insanın yetileri arasında parçalanmadığı, kendine, emeğine ve topluma yabancılaşmadığı, özgür bir toplumdur. Schiller, Aydınlanmacıların tarihsel ilerleme fikrini paylaşır ve ideal topluma ulaşılamasa da yaklaşmanın mümkün olduğunu savunur fakat toplumsal ilerlemenin olanaklılığını ne politik eylemde ne de kişisel ahlaki çabada görür. İnsanlığı iyileştirmek ancak estetik eğitim ile mümkündür.

Schiller, insan doğasını belirleyen iki temel itki olduğuna inanır. Bu itkiler aynı zamanda insanı dünyayla belirli bir ilişki içine sokan içsel güçlerdir. İlki duyu ya da madde itkisidir (der sinnliche Trieb/ Stofftrieb). Duyu itkisinin hareketi belirli bir ilke, yasa ya da kavram altında değil fakat münferit duyusal değişimlere göre belirlenir. Bu yüzden itkinin nesnesi “yaşam”dır. Yaşamla kurulan ilişki ise ona maruz kalmadır. Dolayısıyla kişi duyu itkisiyle hareketinde doğanın zorunluluğuna tabidir. İnsanın doğasını belirleyen diğer itki, biçim itkisidir (Formtrieb). Biçim itkisi bir çokluğa ebedi bir birlik ya da biçim verme itkisidir. Schiller, biçim itkisini insanın değişmez, tinsel boyutuyla ilişkilendirerek bu itkinin zorlamasının duyusal olmadığını, ahlaki ve akılsal bir zorlama olduğunu söyler. Biçim itkisi yaşamın değişen durumlarını yok saymaya zorlar. Yalnızca ebediyen isteyebileceğini ister.   

Schiller’e göre, insanın duygu ve akıl arasında parçalanmışlığına işaret eden iki zıt itkinin birliği ikisinden türeyecek başka bir itki ile sağlanabilir. Bu, Schiller’in estetik kuramının da temeline yerleştireceği, oyun itkisidir (Spieltrieb). Oyun itkisi güzelin seyrine yönelir. Güzel olan ne sadece yaşam ne de sadece biçimdir, o “yaşayan biçim”dir (lebende Gestalt). Bu haliyle iki itkinin de ortak nesnesidir. Estetik deneyim sırasında kişi güzeli yaşama ait bir duyguyla sezer fakat doğasının iştahlarıyla sürüklenmez. Aynı zamanda bu, belirli bir biçim ve örgütlenme sezgisidir fakat biçimde katı bir mantık yasasının ya da ahlaki ödevin dayatması yoktur. İki itkinin de etkin olduğu fakat ciddiyetlerini ve zorlamalarını yitirerek kendiliğinden uyum kazandığı özgür bir oyun hali söz konusudur. Oyun insanın “tam insan” olmasını sağlar. Schiller’in sözcükleriyle: insan “nerede insansa, yalnızca orada oynar ve yalnızca oynadığı yerde tam insandır.” (Über die ästhetische Erziehung des Menschen in einer Reihe von Briefen, Briefe XV) (Estetik Eğitim Üzerine Mektuplar, XV. Mektup).

Estetik eğitim, özgürlüğün somut ifadesi olan uyum duygusunun geliştirilmesi anlamına gelir. Bu ahlaken gerekli olanın buyruk özelliği almaksızın ve duyguyla çatışmaksızın yerine getirilebilmesi için bir hazırlıktır. “Über Anmut und Würde” (“Zarafet ve Onur Üzerine”) isimli denemesinde ahlaki yasanın bir ödev olarak değil de içten gelen doğal bir eğilimmiş gibi yerine getirilmesine, Schiller, zarafet der. Edimlerinde bu zarafete yani estetik birliğe sahip olan kişi ise “güzel ruh”tur (schöne Seele). Bununla birlikte, Schiller’e göre, insan onuru ruhun güzelliğinden değil yüceliğinden gelir. Yüce, acı ve korku anında bile, ahlaki yasanın uğruna dik durabilmesini sağlayan içsel gücün deneyimlenmesidir. Bu tanım, Kant’ın yüce tanımı ile benzerlik taşır. Duyuyla ve maddeyle sınırlanamayan ahlaki gücün farkındalığı acı dolu olsa bile haz verir. Schiller, burada trajik olanı keşfeder. Tragedyalar ahlaki boyutlarıyla ayrı bir yere sahiptir.        

Schiller, estetik bir çözüm sunduğu insanın içsel ve dışsal parçalanmışlığının izlerini edebiyatta da bulur. Sanatta “naif” (naïve) ve “düşünsel” (sentimentalisch) üretim biçimlerini birbirinden ayırt eder. Naif şairliğin en iyi örnekleri Grek toplumunda bulunur. Naif şair doğayla neyse o olarak doğrudan ilişki kurar. Doğanın dışında bir benlik bulmayan şairdir. İçgüdüselmiş gibi, tüm doğallığıyla, kolayca ve safça yaratır, yalın eserler ortaya koyar. Düşünceli şair ise nesnenin yerine onun kendi üzerinde bıraktığı izlenimler ve hislere yönelir. Nesnesinden ayrılıp kendine döndüğü düşünsel bir yabancılaşma yaşar. Naif şairin tersine, ayrı benliğinin, ediminin ve nesneyle ilişkisinin farkındadır. Schiller’e göre, düşünsel şairlik ideal insanlığı gerçekleştirmeye daha yakındır çünkü bunu doğanın edilgenliğinde değil kültür yoluyla, yani öz-belirlenim ile yapar.

BAŞLICA ESERLERİ

Kallias oder über die Schönheit (Kallias ya da Güzellik Üzerine), 1793.

Über Anmut und Würde (Zarafet ve Onur Üzerine”), 1973

Über die ästhetische Erziehung des Menschen in einer Reihe von Briefen (İnsanın Estetik Eğitimi Üzerine Mektuplar), 1795.

Über naïve und sentimentalische Dichtung (Naif ve Düşünsel Şiir Üzerine), 1795.

KAYNAKÇA

Beiser, Frederick. Schiller as Philosopher: A Re-Examination. Oxford: Oxford University Press, 2005.

Hammermeister, Kai. The German Aesthetic Tradition. Cambridge: Cambridge University Press, 2002.

Moland, Lydia L.  “Friedrich Schiller”. The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Summer 2021 Edition). Editör Edward N. Zalta. https://plato.stanford.edu/archives/sum2021/entries/schiller/. Çevirimiçi 20 Ağustos 2021.

Schiller, Friedrich. İnsanın Estetik Eğitimi Üzerine. Çev. Gürsel Aytaç. Ankara: Fol Kitap, 2020.

Schiller, Friedrich. Sämtliche Werke, Band 5. München: Hanser, 1962. http://www.zeno.org/nid/20005609704 . Çevirimiçi 20 Ağustos 2021

OKUMA LİSTESİ

Man, Paul de. Aesthetic Ideology. Minneapolis: University of Minnesota Press, 1996.  

Lovejoy, Arthur O. “Schiller and the Genesis of Romanticism”. Modern Language Notes 35 (1920): 1-9, 136-46.

Martinson. Steven D. (Ed.). A Companion to the Works of Friedrich Schiller. Boydell & Brewer, 2005.

Safranski, Rüdiger. Schiller oder die Erfindung des Deutschen Idealismus. München, Wien: Carl Hanser Verlag, 2004.

Yazar : Nil AVCI (Ondokuz Mayıs Üniversitesi)