res extensa
(Sözcük anlamı: Yer kaplayan şey) - Descartes’ın düalist bakışındaki iki tözden (diğeri res cogitans) hem önem hem de sıralama olarak ikincil gelen töz için kullandığı Latince deyim.
Farklı Sözlüklerdeki tanımları. Ahmet Cevizci’ye göre, Descartes felsefesinde geçen, ve 'yer kaplayan şey', 'maddi varlık', 'cisimsel şey' anlamına gelen Latince deyimdir. Buna göre, Descartes'ın ikici felsefesinde, ruh ya da zihnin karşısında yer alan töz olarak madde ya da bedenin özünü veren özsel özellik 'uzam' ya da 'yer kaplama' dır. Bu nedenle, res extensa, Descartes'ın felsefesinde evrendeki tüm maddi, mekanik değişmenin temelinde yer alan maddi tözü gösterir. Akarsu, res extensa’yı kısaca yer kaplayan varlık olarak tanımlar. Cottingham ise Descartes Sözlüğü’nde, uzamsal şey (res extensa) sadece parçalarının etkileşimleri itibariyle belirlenen, sadece büyüklük, biçim ve hareket cinsinden tanımlamalara indirgenebilen bir şeydir, cisme yüklenebilecek diğer özellikler ise bu özelliklerin kipleridir, tanımını yapar.
Descartes felsefesinde. Descartes’ın ikili töz anlayışında res cogitans’la birlikte yer alan tözdür. Ancak res extensa, hem önem hem de sıralama bakımından res cogitans’a göre ikincildir. İkisinin doğaları birbirinden tamamen farklıdır. Res cogitans, res extensa olmadan da düşünülebilir. O, adeta res cogitans’ın olumsuzlanmasıdır. Descartes bedeni yadsımaz ama ona ikincil bir önem atfeder.
Res extensa, Descartes’ın düalist bakış açısında cisim/bedene karşılık gelir ve düşünce dışında kalan her şeydir. Res cogitans’tan en temel farkı yer kaplaması ve onun her zaman birçok parçaya ayrılabilmesi, bölünebilir olmasıdır. Bu ise bir kusurdur. Bu sebeple de örneğin, Tanrı bir cisim/beden değildir. Nicelik yani uzunluk, enlilik ve derinlikçe uzam (mekân), şekil, devinim, bölümlerin durumu ve bölünür olmaları ve bu tür diğer özellikler cisme aittir. Descartes’a göre Tanrı, özüne aykırı olacağı için bizi aldatmadığından uzunluk, derinlik, enlilik ve derinlikçe uzamlı bir töz vardır ve ona ait olduğunu açıkça benimsediğimiz tüm özellikleriyle dünyada bulunmaktadır. Bu uzamlı töz, bizim asıl cisim ya da özdeksel şeylerin tözü dediğimiz şeydir. Ona göre, tözü uzam ve büyüklükten ayırınca, bu konuda düşünenler ya töz sözcüğünden hiçbir şey anlamaz ya da özdeksiz töze ilişkin, yanlış olarak özdekli töze yükledikleri, belirsiz bir fikir edinirler. Descartes’a göre her tözün, kendi doğası ve özünü oluşturan bir san vardır ve diğer tüm sanlar ona bağlıdır. Res extensa’nın özünü uzunluk, enlilik ve derinlikçe uzam meydana getirir. Zira cisme verilebilen ya da dayatılabilen tüm özellikler önce uzamı gerektirir.
Descartes, Meditationes de Prima Philosophia (İlk Felsefe Üzerine Meditasyonlar) kitabında bedenin yer değiştirmesi, farklı tavırlar sergilemesini res extensa ile açıklar. Ona göre, bu yetiler res extensa olmaksızın ne algılanabilirler ne de o olmaksızın var olabilirler. Bu yeteneklerin, eğer varlarsa, zihni değil mutlaka cisimsel ya da uzamlı olan bir öze bağlı olmaları gerekir, zira bunlara ilişkin açık ve net kavram bir şekilde uzamsal ve süreklilik gösteren bir yan içerir ama asla zihinsel bir yan içermez. Buradaki bahsi geçen beden tikel insan bedeni değildir genel anlamda cisimdir.
Descartes, res extensa ile ilgili olarak açıklamalarını daha ziyade res cogitans ile karşılaştırarak ve ikisi arasındaki etkileşimi göstermek adına yapmıştır. Cisim/beden bu anlamıyla da ikincildir.
KAYNAKÇA
Akarsu, Bedia. Felsefe Terimleri Sözlüğü. İstanbul: İnkılap Kitabevi, 1998. Cevizci, Ahmet. Felsefe Sözlüğü. İstanbul: Paradigma Yayınları, 1999.
Cottingham, John. Descartes Sözlüğü. Çeviren Bülent Gözkan, Necati Ilgıcıoğlu, Ayhan Çitil, Aliye Kovanlıkaya. İstanbul: Doruk Yayınları, 2002.
Descartes. Felsefenin İlkeleri. Çeviren Mesut Akın. İstanbul: Say Yayınları, 2017.
Descartes. Meditasyonlar. Çeviren Engin Sunar. İstanbul: Say Yayınları, 2016.
Okuma Listesi
Cottingham, John. “The Mind–Body Relation”. The Blackwell Guide to Descartes’ Meditations içinde, 179-193. Hazırlayan: Stephen Gaukroger. UK: John Wile-Sons, 2006. Gibson, A. Boyce. The Philosophy of Descartes. London: Methuen, 1932.
Smith, Norman Kemp. Studies in the Cartesian Philosophy. London: Ulan Press, 2012.
Wilson, D. Margaret. “The Epistemological Argument for Mind-Body Distinctness”. Descartes içinde, 197-211. Hazırlayan: John Cottingham. New York: Oxford University Press, 1998.
Yazar : Elif ERGÜN (Sakarya Üniversitesi)