res cogitans
(Sözcük anlamı: Düşünen şey) – Descartes’ın düalist bakışındaki iki tözden (diğeri res extensa) hem önem hem de sıralama olarak gelen ilki için kullandığı Latince deyim.
Farklı sözlüklerdeki tanımlarına göre. Descartes felsefesinde geçen ve düşünen şey, düşünen varlık anlamına gelen Latince deyim; varlık, düşünen öz, bilinç; veya Descartes felsefesinde “zihin” karşılığında kullanılan terim olarak tanımlanabilir.
Descartes felsefesindeki yeri. Meditationes de Prima Philosophia (İlk Felsefe Üzerine Meditasyonlar) kitabında II. Meditasyon’da geçer: “düşünen bir şeyim; yani bir zihin’im (esprit), bir anlığım/müdrikeyim (entendement) ya da bir akılım/anlakım (raison)”. Descartes’a göre sadece düşünme benden ayrılmaz. O zorunlu olarak doğama ya da özüme ait tek şeydir. Düşünmek, bizde doğrudan doğruya kendiliğimizden görebileceğimiz biçimde olup biten tüm şeylerdir. “Benim, varım” ancak düşündüğü sürece mümkündür, düşünmeye son verdiğinde var olmaya da son verir. Düşünen bir şey olmanın anlamı ise “kuşku duyan, kavrayan, doğrulayan, yalanlayan, isteyen, istemeyen ayrıca hayal eden ve hisseden bir şey” olmaktır. Descartes, düşünmeyi geniş bir anlamda tüm zihinsel faaliyetleri kapsayacak biçimde kullanır. O bununla kalmaz, düşünmeyi zihinsel faaliyetlerin yanı sıra iradenin eşlik ettiği yargı edimlerine kadar yayar.
Descartes’ın Meditasyonlar’nın VI. bölümünün alt başlığı “Maddi Şeylerin Var Oluşu ve İnsan Bedeniyle Ruh Arasındaki Gerçek Ayrım Hakkında” dır. Ona göre, düşünen bir şey (res cogitans) cisimsel veya uzamsal bir şeyden (res extensa) ayrıktır ve ondan bağımsız bir biçimde var olabilir. Düşünen şey olarak insan anlığı uzunluk, genişlik ve derinlikte uzamlı olmayan ve cisme özgü hiçbir şey taşıyamayan bir tözdür. Descartes, Principia Philosophiae (Felsefenin İlkeleri)’nin VIII. maddesinde dediği üzere ruhumuzdan ya da düşüncemizden edindiğimiz kavram bedenden edindiğimizden önce gelir. Öyle ki, bedenimiz olmasa bile düşünen ve uzamsız bir şey olmak ölçüsünde ruh onsuz da var olabilir. Düşüncemizden edindiğimiz bilgimiz bedenden edindiğimiz bilgiden daha açıktır.
Descartes, kendisinden şüphe edilemez bilgi arayışını –cogito ergo sum- birbirinden ayrı iki tözün (res cogitans-res extensa) varlığıyla açıklamıştı. Töz ise var olmak için ancak kendisine gereksinen bir şeydir. Böyle olunca da bu adı almayı hak eden sadece Tanrı olsa da diğer şeyler ikincil bir anlamda Tanrı’nın desteği ile töz olarak nitelendirilebilirler. İnsanın gerçekliğini res cogitans oluşturur. Res cogitans, kendinin bilincinde, dil kullanabilen ve prensipte kendi doğası ve varoluşu üzerinde fikir yürütebilen bir varlıktır.
Descartes’ın tüm düşünce sistemini yalınkat bir ayrıma -res cogitans ve res extensa- dayandırması öncelikle bunlar arasında kurulacak ilişki problemini doğurur. Bohemya Prensesi Elizabeth’e yazdığı 28 Haziran 1643 tarihli mektupta bu problemin farkında olduğunu belirtir. Descartes insan zihninin ruh ile beden arasındaki ayrımı ve onların birliğini aynı anda kavramaya gücünün yetmeyeceğini itiraf eder. Les passions de l'âme (Ruhun Tutkuları) XXXI. maddede kozalaksı bezle bunu aşmayı dener. Tutkular’da, Meditasyonlar ve İlkeler’in aksine ruh ve bedeni birbirine yaklaştırır. Tutkular, her ne kadar ruhun tutkuları olsa da bedenle birlikteliğini görmezden gelemez. 31 Ocak 1641 tarihinde Regius’a yazdığı mektupta insan bir bütün olarak dikkate alındığında özsel bir birliktir, çünkü insan bedeni ve ruhunu birbirine bağlayan birleşim ilineksel değil insan için özseldir. Bu bileşim olmaksızın insan insan olamaz, diyerek bu birlikteliği vurgular. Ayrımın doğurduğu bir diğer problem de hayvanlara yöneliktir. Hayvanların ruhu yoktur, düşünemez yani onlar için res cogitans’tan bahsedilemez. Hayvanlar sadece hissederler. Bu kez de mekanik bir evrene hapsedilen hayvanların nasıl hissettikleri sorunu ortaya çıkar.
KAYNAKÇA
Akarsu, Bedia. Felsefe Terimleri Sözlüğü. İstanbul: İnkılap Kitabevi, 1998. Cevizci, Ahmet. Felsefe Sözlüğü. İstanbul: Paradigma Yayınları, 1999.
Cottingham, John. Descartes Sözlüğü. Çeviren Bülent Gözkan, Necati Ilgıcıoğlu, Ayhan Çitil, Aliye Kovanlıkaya. İstanbul: Doruk Yayınları, 2002.
Descartes. Felsefenin İlkeleri. Çeviren Mesut Akın. İstanbul: Say Yayınları, 2017. Descartes. Meditasyonlar. Çeviren Engin Sunar. İstanbul: Say Yayınları, 2016 Descartes. Ruhun Tutkuları. Çeviren Murat Erşen. İstanbul: Say Yayınları, 2014.
Descartes. The Philosophical Writings of Descartes Volume III. Çevirenler John Cottingham, Robert Stoothoff, Dugald Murdoch, Anthony Kenny. New York: Cambridge Press, 1991.
Okuma Listesi
Descartes. Meditasyonlar. Çeviren Engin Sunar. İstanbul: Say Yayınları, 2016.
Koyré, Alexandre. Platon’a Giriş, Descartes Üzerine Konuşmalar. Çeviren Kurtuluş Dinçer. Ankara: Pharmakon Yayınevi, 2020.
Lewis, Genevieve Rodis. “Descartes and the Unity of the Human Being”. Descartes içinde, 197-211. Hazırlayan: John Cottingham. New York: Oxford University Press, 1998.
Yazar : Elif ERGÜN (Sakarya Üniversitesi)