qualia

[Tr. Alt. nitelceler] [Alm.; Fr.; İng. Qualia]

Qualia terimi (tekil formu ‘quale’), deneyimin yalnızca iç gözlem yoluyla ulaşılabilen öznel ve niteliksel yönünü ifade etmek için kullanılır. Bazı Türkçe kaynaklarda terim nitelceler (tekil formu ‘nitelce’) olarak da geçmektedir. Kırmızı bir gül görme deneyimi ile beyaz bir gül görme deneyimi birbirinden farklıdır. Aynı şekilde, çay içmenin bize hissettirdiği ile kahve içmenin bize yaşattığı his arasında da fark vardır. Her deneyim kendine has ve onu diğer deneyimlerden ayıran niteliksel bir özelliğe sahiptir. Deneyimin niteliği, her birine kendi karakteristik “hissini” veren şeydir. Bardağımın maviliği ve içindeki kahvenin kokusu birer quale’dir (nitelce). Kahvenin size de tıpkı bana koktuğu gibi koktuğunu ya da mavi deneyimimizin aynı olup olmadığını bilemeyiz. Qualia terimini çağdaş anlamda kullanan ilk kişi Clarance Irving Lewis’dir. Lewis 1929 yılında ileri sürdüğü duyu-veri teorisinde (İng. sense-datum theory) terimi duyu verilerinin niteliksel yönüne atıfta bulunmak amacıyla kullanmıştır. Çağdaş zihin felsefesinde ise terimin kullanım alanı genişlemiş her türden deneyimin niteliksel yönüne atıfta bulunmak amacıyla kullanılır hale gelmiştir. Leopold Stunberg ise ‘Bu olgu sayesinde ben, ben gibiyim… Qualia olmaksızın, bana kalırsa ölüyüm’ (1998, s.28) diyerek qualia ile ilgili en yerinde betimlemelerden birini yapmıştır.

Qualia bilincin doğasının doğru anlaşılması noktasında merkezi bir öneme sahiptir. Herkesin üzerinde uzlaştığı ortak bir tanımı yapılamasa da bilinçli olmak öznel ve niteliksel (fenomenal) deneyimlere sahip olmak anlamına gelir. Bilince karşılık gelen fenomenal deneyimlerin fiziksel açıklamalarının yapılamaması bilinç konusunda bir gizemin oluşmasına yol açmıştır. Bilinç özneldir ve ona bu özelliği kazandıran qualia’dır.  Bu haliyle qualia bilincin nesnel/fiziksel olarak açıklanmasının ve bu gizemin oluşmasının en önemli sebebi olarak görülür.

Ned Block, “On a Confusion About a Function of Consciousness” (Bilincin İşleviyle İlgili Karışıklık Üzerine) (1995) isimli makalesinde bilinç kavramının birbirinden farklı olgularla ilgili olduğunu söyleyerek iki farklı bilinç türünden bahseder. Bunlardan ilki fenomenal bilinç (İng. phenomenal consciousness) ikincisi ise erişim bilincidir (İng. access consciousness). Block’a göre erişim bilinci biliş, temsil ve davranışın kontrolü ile ilgili görevleri içermektedir. Öznel deneyimlerimiz ise fenomenal bilince karşılık gelir ve qualia fenomenal bilincin asli unsurudur. Erişim bilincinin kapsamına giren konuların bilimsel açıklamalarının yapılması ilkesel olarak mümkündür. Ancak, fenomenal bilinç ile ilgili olan qualia’nın fiziksel bir açıklaması yoktur. Block’a göre de bilinçle ilgili problemlerin kaynağı fenomenal bilinç ya da qualia’dır.

Thomas Nagel, qualia’nın zihin felsefesindeki önemine ve  yarattığı güçlüğe dikkat çeken diğer bir düşünürüdür. Nagel “What It Is Like To Be a Bat” (1974) (Yarasa Olmak Nasıl Bir Şeydir?) isimli makalesinde bilinç derken aslında neyi kastettiğimizi netleştirmeye çalışır. Nagel’e göre, herhangi bir organizmanın bilinçli deneyim yaşaması o organizmaya benzer bir durumun var olması anlamına gelir. Bu, deneyimin öznel ve niteliksel yönüdür. Yarasanın bütün fiziksel özelliklerini bilsek bile yine de yarasa olmanın nasıl bir his olduğunu bilemeyiz. Diğer bir ifadeyle bir organizma hakkında edindiğimiz nesnel bilgiler, o organizma olmayı sağlayan öznel deneyimler hakkında bir şey söylemez. Nagel’in makalesinde –… gibi olmaklık şeklinde bahsettiği nokta aslında qualia’ya karşılık gelir. Bu anlamda qualia, deneyimin yalnızca onu yaşayan kişinin içgözlemi yoluyla erişebileceği ve diğerlerinin bilgisine kapalı olan özelliğidir.

David Chalmers zihin felsefesinde bilinçle ilgili problemleri kolay ve zor problem olarak ayıran kişi olmasıyla ünlüdür. Bu ayrımı yapmasının sebebi bilinçle ilgili asıl problemi netleştirmektir. Chalmers’ın kolay problemler dediği konular algı, öğrenme, dikkat, hafıza, odaklanma gibi bilinçle doğrudan bağlantılı olan süreçlerdir. Bu süreçleri nöral ve bilişsel mekanizmalar yardımıyla açıklamak mümkündür. Zor problem ise deneyim ile ilgilidir. Deneyim belirli bir öznel ve niteliksel durum içinde olmaktır. Kolay problemlerle ilgili yapılan bilimsel açıklamalar deneyim ile ilgili bilgi vermez. Örneğin, koku deneyimi nöral ve bilişsel mekanizmalar yardımıyla bilimsel olarak açıklanabilir ancak bu açıklama gülü kokladığımızda yaşadığımız deneyim ile ilgili bilgi vermez. Daha önce de belirtildiği gibi qualia’nın fiziksel bir açıklaması yoktur. Bu sebeple qualia meselesi bilinçle ilgili tartışmaların merkezindedir ve Chalmers’ın zor problemi literatürde qualia problemi olarak da anılmaktadır.

Qualia’nın varlığını inkâr etmek zordur. Literatürdeki anlaşmazlık çoğunlukla qualia’nın fiziksel bir açıklamasının yapılıp yapılamayacağı ve fiziksel dünya ile ilişkisinin nasıl olduğuyla ilgilidir. Ancak, Daniel Dennett, Paul ve Patricia Churchland gibi bilinçle ilgili elemeci bir tavra sahip olan filozoflar qualia’nın tanımlanma biçimine karşı çıkarlar. Onlara göre ontolojik açıdan basit (daha farklı bir şeye indirgenemeyen) bir şey olarak tanımlanan qualia bir yanılsamadan ibarettir çünkü̈ fiziksel dünyada buna karşılık gelen herhangi bir şey yoktur. Qualia, bir kere fiziksel süreçlerle bağlantısı olmayan ve ifade edilemeyen özler olarak tanımlandığında bilinçle ilgili bir problemin ortaya çıkması kaçınılmazdır. Onlara göre, bilinç öznel ve niteliksel deneyim ile eşdeğer değildir. Bu tanım filozoflar tarafından yapılan hatalı bir tanımdır. Elemeci filozoflar fenomenal bilinç̧ ve onun asli unsuru olan qualia’nın –tıpkı geçmişte kullanılan ve yanlışlığı ispatlanan filojiston kuramı gibi- bilimden tasfiye edilmesi ve onun yerine nörobiyolojik kavramların koyulması gerektiğini iddia ederler.

Zihin felsefesinde qualia’nın fiziksel olarak açıklanmayacağını savunan ve bu sebeple bilinçle ilgili materyalist veya indirgemeci teorilere karşı çıkmak için kullanılan çok sayıda argüman vardır. Bu argümanlardan bazıları şunlardır: Birçok filozof tarafından kullanılan Tersine Çevrilmiş Spektrum ve Zombi Argümanı, Ned Block tarafından ileri sürülen Çin Ulusu Argümanı, Frank Jackson tarafından ileri sürülen Bilgi Argümanı. Bu argümanların hepsi qualia’nın fiziksel, davranışsal veya işlevsel özelliklerden daha farklı ve daha fazla bir şey olduğunu, farklı yollarla göstermeyi amaçlar.

KAYNAKLAR

Block, Ned. (1995). On a Confusion About a Function of Consciousness. Behavioral and Brain Science,18, 227-248.

Chalmers, David. (1995). Facing Up To The Problem of Consciousness. Journal of Consciousness Studies, 3, 200-219.

Chalmers, David. (1995). The Puzzle of Conscious Experience, Scientific American, 273 (6):80-86.

Nagel, Thomas. (1974). What Is It Like To Be a Bat. Philosophical Review, 83, 435-450.

Revonsuo, Antti. Consciusness: The Science of Subjectivity, New York: Psychology Press, 2010.

Stunberg, Leopold. Consciousness and Qualia, Amsterdam: John Benjamins, 1998.

Yazar : Aslı ÜNER KAYA (Gümüşhane Üniversitesi)