öz

[Alm. Wesen ] [Fr., İng. essence ] [Lat. essentia ] [Es. T. zat, mahiyet ]: Kavram, Aristoteles’in Metafizik eserindeki to ti ên einai (τὸ τί ἦν εἶναι) (~ bir şeyi o şey yapan şey) ifadesinin Cicero tarafından Latinceye essentia olarak çevrilmesi ile batı dillerine geçmiştir.

1-(Genel anlamıyla Metafizik düşüncede) Doğa, esas, temel, zemin; varlığın kendisini oluşturan, kuran şey veya şeyler bütünü; ilineksel / arızi / sonradan eklenmiş olmayan.

2-(Aristoteles’te) “Bir şeyi o şey yapan” formel/biçimsel neden. Bu bağlamda kavram Aristoteles’te ousia’nın (töz) bir türevidir. Aristoteles, tözü ikiye ayırır. Birincil anlamıyla töz, her tür somut tikel bireysel varlığa, ikinci anlamında ise bu varlığın özü dediğimiz şeyi oluşturan biçime işaret eder. Böylece öz, aynı zamanda biçimsel nedeni olarak o şeyi edimsel/gerçek/fiili kılan niteliğidir.

3-(Skolastik Felsefe’de) Varoluşundan bağımsız olarak varlığın doğası ve onun ne olduğunu tanımlayan özellik; tikel varoluşlardan zihinsel soyutlama yoluyla elde edilen ortak doğa, tür. Öz tanımı, Ortaçağ Hıristiyan felsefesinde, onun genel olarak beslendiği iki kaynaktan, yani Antik Yunan düşüncesini aktaran ve yorumlayan Latin ve Arap filozofların yazdıklarından ileri gelir. En temel tartışma, öz ve varoluş arasındaki öncelik-sonralık-birliktelik ilişkisi üzerinedir. Kavram, dönemin ünlü tümeller tartışması içinde de yer alır.

4-(İslam Felsefesi’nde) Bir şeyin zât’ı. Aristoteles’i takiben, Farabi ve diğer filozoflarda, isimlerin ve sıfatların kendisine yüklendiği mutlak zât’tan farklı olarak, bir şeyin varlığını sürdürmesi için gerekli tüm unsurlarıyla birlikte tanımlanmasını sağlayan şey.

   (İbn-i Sina’da) Varoluşun, bir arazı/ilineği olduğu şey. Varlığın eklemlendiği bir tür olasılık durumu. Buna göre, öz varoluştan bağımsızdır.

5-(Descartes’ta) Tözün tanımlandığı öznitelik/ler; bir şeyde açık ve seçik olarak algıladığımız özellik/ler. Descartes, Ortaçağ Hıristiyan ve İslam felsefelerindeki tartışmayı takiben varoluş ve öz arasında da (Tanrı hariç) bir ayrıma gider. Özü keşfetmek için çoğu zaman dış dünyaya bakmamıza gerek yoktur. Örneğin, üçgenin özünü zihinsel olarak kavrayabiliriz. Yine cisimlerin özü olarak uzam da zihnin kavraması gereken bir özelliktir. Descartes, zihnin kendisini ise, özü düşünmek olan bir töz olarak betimler.

6-(Locke’ta) Katılık, şekil, devingenlik vb. gibi cismin birincil nitelikleri. Bu nitelikler cisim ne kadar bölünürse bölünsün her bölümde varlıklarını sürdürmeye devam ederler, bu açıdan cisimden ayrılmaz şekilde vardırlar. Ayrıldıkları takdirde cisim de varlığını sürdüremez. Locke özü ikiye ayırır:

Gerçek öz (real essence): Bu ifade, doğanın kendi ürünleri olan ve gerçekte ne olduklarını bilemediğimiz ancak gözlemleyebildiğimiz özellikleri ile anladığımız cisimler için kullanılır.

Adsal öz (nominal essence): Benzer tikel fiziksel cisimlerde zihinsel soyutlama yoluyla ortak olan şeyi gösteren niteleyici adlar. Bunlar zihinsel bir kurgudan ibarettir ve gerçek özün karşılığı değildirler. Sadece aklın ürünü olan kurguların, örneğin “üçgen”in adsal özü (“Bir uzamı çevreleyen üç çizgi idesi”) aynı zamanda onun gerçek özüdür. Locke insan aklının ürünü olan bu şeyleri kip (mode) olarak da isimlendirir. 

7-(Heidegger’de) Varlığın bir niteliği olmaktan çok bir edimi, bir tür salınımı (Wesung).

8-(Varoluşçuluk’ta) İnsan için onun iradi davranışlarıyla kendisinin oluşturduğu özgür ve sorumluluk sahibi bireyselliğini tanımlayan niteliği. Buna göre, insan kendi özünü kendisi oluşturur. Sartre’ın ünlü ifadesiyle insan açısından “varoluş, özden önce gelir”.

KAYNAKÇA

Aristoteles. Metafizik, Çeviren Ahmet Arslan, İstanbul: Sosyal Yayınları, 1996.

Demir, Osman. “Zât” maddesi, TDV İslâm Ansiklopedisi, 2013, Erişim: 27.07.2021 https://islamansiklopedisi.org.tr/zat

Descartes, René. Meditasyonlar, Çeviren Aziz Yardımlı, İstanbul: İdea Yayınevi, 1997.

Klima, Gyula. "The Medieval Problem of Universals", The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Winter 2017 Edition), Edward N. Zalta (ed.), URL = .

Locke, John. İnsan Anlığı Üzerine Bir Deneme, Çeviren Vehbi Hacıkadiroğlu, İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 1996.

Michelman, Stephan. Historical Dictionary of Existentialism, Maryland:Sacrecow Press, 2008.

Wippel, John. “Essence and Existence”, Cambridge History of Medieval Philosophy, ed. Robert Pasnau, New York: Cambridge University Press, 2014

Yazar : Gökhan MURTEZA (Kırklareli Üniversitesi)