Nietzsche, Friedrich Wilhelm

1844-1900 yılları arasında yaşamış, 19. yüzyılın sonundan itibaren felsefenin yanı sıra kültür ve sanatın bütün alanlarında büyük etki uyandırmış Alman düşünür.

Yaşamı ve eserleri. Almanya’nın Saksonya bölgesinde dünyaya gelmiş olan Nietzsche, parlak bir lise hayatının ardından Leipzig Üniversitesi’nde felsefe ve filoloji eğitimi almış, gösterdiği dikkat çekici başarı sayesinde 24 yaşında Basel Üniversitesi’ne profesör olarak atanarak klasik filoloji alanında ders vermeye başlamıştır. Bu dönemde yakın kişisel ilişki kurduğu besteci Richard Wagner’in sanatı ve düşüncesinden bir hayli etkilenmiş, 1872 tarihli ilk kitabı Die Geburt der Tragödie’yi (Tragedyanın Doğuşu) bu etki altında yazmıştır. Kitabın özellikle filoloji çevrelerinde sert şekilde eleştirilmesi, Nietzsche’nin akademik yaşamla ilişkisinin zayıflamasına yol açmıştır. Uzunca zamandır boğuştuğu sağlık sorunlarının da etkisiyle sonunda üniversiteden ayrılan Nietzsche, sonraki üretken hayatının büyük kısmını İtalya ve İsviçre kırsalında yalnız başına çalışarak geçirmiştir. Wagner’le ilişkisinin sona erdiği 1878’de yayınlanan Menschliches, Allzumenschliches (İnsanca, Pek İnsanca) kitabından itibaren önceki sanat idealini ve metafizik arayışı terk etmiş, doğalcı bir çözümlemeye yönelmiştir. Nietzsche’nin düşünsel üretimi, Die fröhliche Wissenschaft (Şen Bilim), Jenseits von Gut und Böse (İyinin ve Kötünün Ötesinde), Also sprach Zarathustra (Böyle Söyledi Zerdüşt) ve Zur Genealogie der Moral (Ahlakın Soykütüğü Üzerine) gibi en önemli metinlerini kaleme aldığı yaklaşık on yıllık yoğun bir çalışma döneminin ardından gelen fiziksel ve ruhsal çöküşle beraber son bulmuştur. Nietzsche, 1900’daki ölümünden kısa süre önce Avrupa düşünce dünyasında yankı uyandırmaya başlamış, fikirleri ve yazım tarzıyla 20. yüzyıl boyunca birbirinden farklı birçok düşünür ve sanatçıyı derinden etkilemiştir.  

Felsefesi. Nietzsche’nin düşünsel üretiminin çıkış noktasının 19. yüzyıl Batı Avrupa medeniyetinde gözlemlediği, yer yer yıkıcı bir nihilizmin, çoğunlukla da bir tür “burjuva vasatlığının” damga vurduğu bir kültürel ve varoluşsal kriz hali olduğu söylenebilir. Gerek Yunan tragedyasını merkeze alan bir sanat metafiziği geliştirdiği ilk kitabında, gerekse takip eden birkaç yılda yayınlanan kısa metinlerinde, esasen Alman düşünce, kültür ve sanat dünyasının açmazlarına değinmiştir. Bu dönemde özellikle Alman filozof Arthur Schopenhauer’in düşünsel mirasını sahiplenmiş, Tragedya kitabının iki merkezi kavramını (“Apolloncu” ve “Dionysosçu” unsurlar) doğrudan Schopenhauer’in temel varlık kategorilerinden (“temsil olarak dünya” ve “istenç olarak dünya”) hareketle ortaya koymuştur.

Nietzsche sonraki yıllarda her türlü metafizik projeye mesafe alarak “doğalcı” şeklinde nitelenebilecek bir çözümlemeye yönelmiştir. Bu dönemde, klasik metafizik geleneğinde hâkim olan (ve ilk metinlerinde kendisini de kısmen etki altına almış olan) birlik-çokluk, zemin-yüzey, akıl-duyu, zihin-beden, hakikat-yanılsama gibi hiyerarşik karşıtlıkları devre dışı bırakan yatay bir çözümlemeye yönelmiş, varlığı sürekli değişimin hüküm sürdüğü bir çokluk alanı olarak ele almıştır. Bu çoklu ve akışkan ontolojiden hareketle, felsefe geleneğinde hâkim olan değişmez öz ve nesnel hakikat arayışına karşı çıkmış, sürekli değişkenliği, perspektife bağlı bilgiyi, niceliksel çözümlemeyi ve tarihsel dönüşümü ön plana çıkarmıştır. Filozofların mutlak özleri itibariyle tanımlamaya çalıştıkları değer, hakikat, bilgi, ruh, özne gibi kavramlar Nietzsche tarafından çoğullukları ve değişim süreçleri bağlamında ele alınmıştır. Bu araştırma kapsamında Nietzsche, insanın yaşam deneyiminin bugünkü mevcut haline biçim veren olgu ve değerlerin tarihsel süreç içerisindeki oluşum ve dönüşümlerini ele alan “soybilimsel” bir perspektif geliştirmiştir. Bu perspektif bağlamında insan, esasen çok sayıda itkinin etkinlik gösterdiği, fizyolojinin ve psikolojinin bakış açısıyla ele alınan, dönüşüme açık bir organizma olarak görülür. Bilinç, akıl ve zihin gibi felsefe geleneğinde gayrimaddilik ve saflık atfedilen kavramlar da Nietzsche tarafından bu fizyolojik bakış açısıyla, fiziksel bünyenin saflıktan uzak özellikleri olarak açıklanırlar. Özellikle geç dönem metinlerinde ağırlık kazanan “güç istenci” anlayışının, Nietzsche tarafından bu doğalcı ve tarihsel çözümlemeye bir kavramsal çerçeve kazandırmak üzere geliştirilmiş olduğu düşünülebilir.

Burada söz konusu olanın sadece betimleyici bir çözümleme olmadığını, Nietzsche’nin tüm araştırmasının radikal bir eleştirel proje bağlamında anlam kazandığını özellikle vurgulamak gerekir. Başlıca amaç, insanın yaşamla ilişkisinin belli tarihsel süreçlerde nasıl şekillendiğini gözler önüne sermek, özellikle de bu süreçlerde (başta ahlak olmak üzere) değerler alanının nasıl bir rol oynadığını tespit etmektir. İnsan organizmasındaki yaşamsal kuvvetlerin yaşamın bütünüyle ilişkisini odağına alan bu doğalcı ve tarihsel çözümleme, Nietzsche’nin deyişiyle “değerlerin değerini sorgulama”ya yönelik normatif bir eleştiri projesinin parçasıdır. Bu nedenle de, Nietzsche’nin düşüncelerinin ana çatısını, olumlama-olumsuzlama, yükselişte olan-düşüşte olan, güçlü-zayıf, asil-köle, sağlık-hastalık gibi kendileri de değer ifade eden ikilikler oluşturur.

Nietzsche’nin bu eleştirel çözümlemeyle iç içe geliştirdiği diğer proje ise geleceğin insanına ve bu insanın muhtemel kurucu değerlerinin inşasına yöneliktir. Avrupa insanının içinde bulunduğu zayıflık ve yozlaşmışlık halinden kurtulmasının tek yolu, yüzlerce yıllık süreçte içselleştirmiş olduğu değerler sisteminden kurtulmak, dünyevi yaşamı olumsuzlamaya yönelik her türlü alışkanlık ve eğilimi dönüşüme uğratmaktır. Nietzsche’nin “üst-insan” şeklinde adlandırarak düşüncesinin ufkuna yerleştirdiği bu yeni insan, yaşamsal güçleri yeni inşa ettiği değerlerden hareketle yaratıcı bir tarzda örgütleyebilen, bu sayede yaşamı bütün veçheleriyle beraber mutlak şekilde olumlayabilen bir insan olacaktır. Nietzsche bir diğer önemli kavramı olan “ebedi dönüş”ü de bu bağlamda geliştirmiştir.

KAYNAKÇA

Berkowitz, Peter. Nietzsche. Bir Ahlak Karşıtının Etiği. Çeviren Ertürk Demirel. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2003.

Clark, Maudemarie. “Nietzsche, Friedrich”. Routledge Encyclopedia of Philosophy içinde. Hazırlayan Edward Craig. New York: Routledge, 1998.

Deleuze, Gilles. Nietzsche ve Felsefe. Çeviren Ferhat Taylan. İstanbul: Norgunk Yayınları, 2011.

Nehamas, Alexander. Nietzsche. Edebiyat Olarak Hayat. Çeviren Cem Soydemir. İstanbul: Doğu Batı Yayınları, 2016.

Schacht, Richard. Nietzsche. Londra: Routledge.

Young, Julian. Nietzsche. Çeviren Bülent O. Doğan. İstanbul: İş Bankası Yayınları, 2017.

Yazar : Kerem EKSEN (İTÜ)