metheksis

[Es. Yun. μέθεξις > pay alma] [Lat. communitas] [İng. participation]

Platon felsefesinin ön önemli terimlerinden biri olan metheksis (μέθεξις), köken itibarıyla Eski Yunanca metekhō (μετέχω) fiiline dayanır. “Birlikte, beraber” anlamına gelen meta (μετά) edatı ile “sahip olmak, elinde tutmak” anlamındaki ekhō (ἔχω) fiilinin birleşiminden oluşan söz konusu fiil, temelde “pay almak, bir şeye katılmak veya iştirak etmek, bir şeyin parçası veya bir grubun üyesi olmak, bir başka şeyle ortak bir paya sahip olmak” anlamlarına gelir. Metheksis kelimesi de, buradan hareketle, “pay alma, katılma, ortak bir paya sahip olma” anlamlarını kazanır.

Platon, bir terim olarak metheksis’i gerçek varlıklar olarak kabul ettiği “idea”lar (eidē) ile nesneler dünyası arasındaki ilişkiyi açıklamak için kullanır. Ona göre, “görülür dünya”yı (oraton) oluşturan tek tek nesnelerin başlı başına bir varlığı yoktur. Nesneler, ancak idealar sayesinde ve onlardan aldıkları pay ölçüsünde varlığa gelebilirler ve varlıklarını sürdürebilirler. Örneğin, güzel veya iyi bir nesnenin var olabilmesi, ancak “güzellik” veya “iyilik” kavramı sayesinde, yani söz konusu nesnenin “güzellik” veya “iyilik” kavramından “pay alması”yla (kata metheksin) mümkün olur (Platon, Parmenides, 131a-132d; Aristoteles, Metaphyscia, 987b5-10). Bu bağlamda nesneler, “idealardan pay alarak var olan şeyler” anlamında ta metekhonta olarak ifade edilirler (Aristoteles, Metaphyscia, 991a3).

Platon, tümel kavramlar olarak idealar ile duyulur nesneler (aisthēta) arasında kurduğu bu pay alma ilişkisini, kimi zaman yine nesnelerin idealardan pay alması anlamında metalēpsis kelimesiyle ifade eder (Parmenides, 131a). Ayrıca bu ilişkiyi tarif etmek için, kimi zaman ideaların nesnelerle birlikte olmasını, hatta onlarda içkin olma durumunu ifade edecek şekilde, “hazır bulunma, mevcut olma” anlamındaki parousia kelimesini (Phaidon, 100d), kimi zaman da idealar ile nesnelerin bir arada olma durumunu gösterecek şekilde, “birlikte olma, bir arada bulunma, birliktelik” anlamındaki koinōnia kelimesini kullanır (Phaidon, 100d). Ancak birbirinden ince farklarla ayrılan bütün bu kelime dağarcığı içerisinde, Platon’un varlık anlayışında idealar âlemi-nesneler dünyası ilişkisini ifade eden başat terim olarak metheksis ön plana çıkar. 

KAYNAKÇA

Burnet, J. (ed.) (1967). Platonis Opera, Vol. 1, Oxford: Clarendon Press.

Burnet, J. (ed.) (1967). Platonis Opera, Vol. 2, Oxford: Clarendon Press.

Tredennick, H. (tr.) (1933). Aristotle. Metaphysics, Vol. 1, Books 1-9, Loeb Classical Library, Cambridge, MA: Harvard University Press.

Yazar : Cana VİLKEN ÇORAKLI (İstanbul Üniversitesi)