kültür endüstrisi
[Alm. Kulturindustrie] [Fr. industrie culturelle] [İng. culture industry]
Kültür endüstrisi, kültürel öğelerin endüstrinin bir parçası haline gelip yaşamımızın tüm alanlarının belli amaçlara uygun bir şekilde dizayn edilmesini sağlamak için ortaya çıkarttığı yeni ekonomik, toplumsal ve siyasal gerçekliği ifade etmektedir. Kavram olarak ilk defa Frankfurt Okulu’nun iki önemli düşünürü olan Adorno ve Horkheimer’ın birlikte yazmış oldukları Dialektik der Aufklärung Philosophische Fragmente (Aydınlanmanın Diyalektiği, Felsefi Fragmanlar, 1947) adlı kitapta geçmektedir. Kültür endüstrisi iki düşünür için önemli bir kavram olmakla birlikte sonraki dönemlerde Frankfurt Okulu’nun üzerinde en fazla tartıştığı konulardan biri haline gelmiştir.
Kültür endüstrisi yeni bir kültür formu olarak karşımıza çıkmaktadır. Ancak bu form endüstriyel değerlerle ele alınacak bir biçime sahiptir. Bu anlamda kültürü endüstrileşme öncesi ve sonra şeklindeki bir ayrımla ele almak onu anlamamızda daha anlaşılır olacaktır. Kültür bilindiği gibi gelenek görenek, hukuk, edebiyat, sanat ve ahlak gibi büyük bir dinamik şemayı ifade eder. Bu şema yerden yere farklılık gösteren bir çeşitliği yansıtmaktadır. Dolayısıyla kendi içerisinde değişen bu özelliğiyle birlikte kültür büyük bir zenginliği barındırmaktaydı. Fakat endüstrileşme ile birlikte maddi unsurlarla ele alınan kültür yanlızca piyasa değeri ile ölçülebilen bir şey haline gelmiştir. Bu da kültür endüstrisi kavramıyla ifade ettiğimiz bu durumu ortaya çıkardığı gibi aynı zamanda yaşamın tüm alanlarının sistematik bir şekilde kontrol altına alınmasını sağlayan bir mekanizmayı da doğurmuştur.
Kültür endüstrisi her türlü şeyi merkezi bir aklın süzgecinden geçirmektedir. Bu durum içerisinde tüm şeyler önceden bütünüyle iyi bir şekilde düşünülmüş iktisadi işlevin bir parçası olarak işlenmektedir. Hiçbir şey böylesi bir işlevin dışına çıkamaz. Çünkü kültür endüstrisi, insanların geçici ruh hallerinden ziyade bilinçlerine işleyen bir güç olarak yaşamın tüm olanakları üzerinde temel bir belirleyici ve yönlendirici bir şey haline gelip farklı durumların oluşmasını sağlayan bütün koşulları ortadan kaldırmıştır.
Kültür endüstrisi her türlü şeye benzerlik bulaştırmaktadır. Radyo, televizyon, sinema, eğlence, alışkanlıklar diyebileceğimiz tüm alanlar kendi içerisinde tek bir sistemin parçası olarak bir söz birliği içerisindedir. Bir dizideki önemli düğüm noktasından bir müzik bestesinin uyarlanması kadar hatta filme uyarlanan bir kitap bile aynı anlayışla işlenen sahnelerle birbirine bağlanmaktadır. Çünkü tümü önceden belirlenen amaçsallığa göre işlenen bir yapıya hizmet etmektedir. Böylesi bir düzen her şeyden önce izleyici veya dinleyicinin isteklerini karşılamaktan uzaktır. Daha da ötesi bu uzaklık ile birlikte kültür endüstrisi insanların bir anlamıyla “özne”liklerini yitirmelerine ve onların yalnızca sunulan şeyleri tüketen bireylere dönüşmelerine yol açmıştır.
Kültür endüstrisinde tüm kültürel öğeler seri üretimin koşullarına uygun bir şekilde tekrar tekrar üretilir. Bu üretim, piyasadaki alıcıya ulaştırılırken daha önce arka planda belirlenen amaçlara uygun bir şekilde insanlara sunulur. Belirli politik güç odaklarının müdahalelerine açık olan bu durum barındırdığı tüm öğeleri piyasa koşullarına sunmak için insanları çeşitli bilinç kategorilerine göre sınıflandırır. Bu sayede de insanlar arasındaki farklılıları göz önünde bulunduran kültür endüstrisi insanları erki altına sokarak onların bilinçlerini manipüle etmek için daha geniş bir alan imkanı bulmaktadır. Tüm bunların sonucunda da bu durum kültür endüstrisinin insanlara belli bir yaşayış, davranış ve kavrayış dayatmasına sebep olmaktadır.
KAYNAKÇA
Adorno, Theodor W., “Culture Industry Reconsidered”, New German Critique, No. 6 (Autumn, 1975), s. 12-19.
Adorno, Theodor W., Kültür Endüstrisi Kültür Yönetimi. Çevirenler. Nihat Ülner, Mustafa Tüzel. İstanbul: İletişim Yayınevi, 2011.
Adorno, Theodor W., Horkheimer, Max, Dialektik der Aufkläung Philosophische Fragmente, Frankfurt: Fischer Taschenbuch Verlag, 2017.
Çağmar, Mehmet Şirin, Adorno’da Kitleselleşmiş Bilinç ve Kültür Endüstrisi. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2022.
Kızılçelik, Sezgin, Frankfurt Okulu, Ankara: Anı Yayınevi, 2008.
Kulak, Önder, Theodor Adorno: Kültür Endüstrisinin Kıskacında Kültür. İstanbul: İthaki Yayınevi, 2017.
Yazar : Mehmet Şirin ÇAĞMAR (Dr.)