İbn Rüşd
[İng. Ibn Rushd ] [Fr. Ibn Rochd de Cordoue ] [Lat. Averroes ] [Far.-Arap. ابن رشد]
Yaşamı. İbn Rüşd olarak bilinen Ebu Velid Muhammed ibn Ahmed, 1127'de Endülüs'ün Kurtuba (Cordoba) kentinde doğdu ve 1198'de Fas'ta öldü. Önemli fıkıhçılar yetiştirmiş olan bir ailedendi. Filozof, tıpçı, fıkıhçı (Maliki mezhebi) ve yorumcu olmakla birlikte bir süre Kurtuba ve İşbiliye’de (Sevilla) kadılık görevinde bulundu; aynı zamanda birçok dalda da üstün bir bilim adamıydı; felsefe, fıkıh ve tıp alanlarında yapıtlar yazmış olmakla birlikte en önemli çalışmaları felsefe alanındadır.
Felsefesi. İbn Rüşd, teoloji ve genelde tasavvufla karıştırılan İslam felsefesini eleştirmiş ve felsefi düşünceyi dinden bağımsız bir alan olarak kabul etmiştir. Ona göre, din ile felsefe arasında fark olmakla birlikte herhangi bir çelişki de bulunmaz. “Felsefe, dinin yoldaşı” olması bakımından “hakikatin hakikate ters düşmediği, aksine onu desteklediği” bir birlikteliğe işaret eder. Bununla birlikte İbn Rüşd, bu iki alanın kaynaşmasını, yani dinin felsefeye ve felsefenin de dine dönüştürülmesini kesin bir dille yadsıyarak amacını, hakikatin keşfi olarak tanımlar. Ona göre, hakikat, ancak felsefi düşüncenin form ve yöntemi aracılığıyla açığa çıkmaktaydı. İbn Rüşd’ün bu düşüncesi, onu İmam Gazali’nin eleştirileriyle karşı karşıya bırakmıştır. Bu düşünce tarzından hareketle İbn Rüşd de, kendi felsefesini İslamî düşünce ve yorumlama geleneğine aykırı gören İmam Gazâlî'yi eleştirmiş, bu iki büyük şahsiyet arasındaki tartışma, sonraki yüzyıllar boyunca İslam düşünce geleneğinde derin izler bırakmıştır.
İbn Rüşd’ün bir filozof olarak önemi, en temelde onun Aristoteles felsefesinin bir hayranı olarak Aristoteles’in yapıtlarını yorumlamasında yatar. Ona göre: “Aristoteles, hakikati yetkinleştiren kişidir”. Bu nedenle bilgi kuramı, özellikle psikoloji ve akıl kuramı, İbn Rüşd’ün felsefi düşüncesinin en önemli başarıları olarak kabul edilebilir. İbn Rüşd'ün tamamen Aristotelesçi olan bilgi kuramına göre, insanın duyuları ve algıları karşısında, onları harekete geçiren ve etkileyen bir dış gerçeklik dünyası vardır. Bu bağlamda insan, bilgiye en temelde iki yoldan ulaşır. Bunlardan birisi tümevarım (istikra), diğeri ise kanıtlamadır (burhan). Ona göre, kanıtlamada akıl, tümelden/küllî olandan yola çıkarak hareket ederken; tümevarım, daha çok ayrıntılara, yani tekillere ilişkindir ve aklın hareketi burada tekil/cüzî olanlardan yola çıkarak gerçekleşir. İnsan, duyularıyla algılar ve aklını kullanarak eşyanın özüne (mahiyetine) ulaşır. İbn Rüşd için, Aristoteles’te olduğu gibi, tümelin bilgisi, tekilin bilgisinden daha üstündür; ayrıca Aristoteles’in özellikle “Ruh Üzerine” adlı kitabı bağlamında gündeme gelen aklın türleri sorunu da onun felsefesinde özel bir yere sahiptir, Buna göre, maddi/edilgen akıl ile faal/fail/etkin akıl arasındaki ilişkinin doğası ve açıklanması önem arz etmektedir, çünkü İbn Rüşd için insanı öteki canlılardan ayırıp farklılaştıran temel, onun akıl gücüdür ve akıl, “var olanlar arasındaki düzen ve bağlantıyı düşünüp kavramaktan öte bir şey değildir”.
Etkisi. İbn Rüşd’ün yapıtları, özellikle Orta Çağ Avrupası’nda, Latince ve İbranice ’ye yapılan çevirileri aracılığıyla, İslam dünyasından daha etkili olmuştur. Öyle ki Rüşd’ün düşüncesi kimilerince Rönesans'ın başlangıcı olarak görülmüştür. İbn Rüşd, Skolastik düşünürler tarafından Aristoteles’in en önemli yorumcusu olarak biliniyordu. Avrupa'daki etkisi, Raffaello gibi büyük bir ressamın ünlü “Atina Okulu” freskinde onu diğer büyük kişiliklerle resmetmesine ya da Dante’nin “İlahi Komedya”sında ona atıfta bulunmasına neden olacak denli büyüktü. Öyle ki etkisine ve büyüklüğüne istinaden İbn Rüşd’ün adı, 8318 İbn Rüşt olarak bir asteroite de verilmiştir. İbn Rüşd, literatürde İslam filozoflarının sonuncusu olarak değerlendirilmektedir.
Önemli Yapıtları
Tehâfut et-Tehâfut el-Felâsife: Gazali'nin “Filozofların Tutarsızlığı” yapıtına ilişkin bir reddiyedir.
Cevâmi, fî el-Felsefe: (Felsefe Üzerine Değerlendirme)
Cevâmi Mâba'de't-tabî'a: (Metafizik Üzerine Değerlendirme)
Cevâmi, el-Hiss ve el-Mahsûs: (Duyum ve Algı Üzerine)
Organon'a Giriş Şerhi
Aristoteles'in El-Nefs kitabının şerhi.
Tıpta İbn Sina'nın Arcuza'sının şerhi.
Mâba'di't-Tabi'a şerhi (Metafizik üzerine yorum): Aristoteles'in Metafizik kitabı üzerinedir.
Fasl el-Makâl fî mâ beyne el-Şerî'a ve el-Hikme min el-İttisâl: Felsefe ve Din İlişkisi Üzerine
Kitâb-ül Hayevan: Aristoteles'in hayvanların kökeni hakkında yazdığı kitapların bir özetidir.
El-tahsil: Ulemanın mezhepleri arasındaki farklılıkları açıklar.
KAYNAKÇA
Adamson, Peter; Di Giovanni, Matteo. Interpreting Averroes- Critical Essays. UK: Cambridge University Press,2018.
Fakhry, Majid. Averroes: His Life, Works, and Influence(Great Islamıc Writings). England: Oneworld Publications,2001.
İbn Rüşd. Faslü’l- makal: Felsefe ve din İlişkisi. Çeviren Bekir Karlığa. İstanbul: İşaret Yayınları, 1992.
İbn Rüşd Tutarsızlığın Tutarsızlığı ( Tehafüt et - Tehafüt ). Çevirenler Kemal Işık, Mehmet Dağ. Samsun: On Dokuz Mayıs Üniversitesi, 1986.
İbni Rüşd Metafizik Şerhi, Çeviren Muhittin Macit. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2017.
Kaya, M. Cüneyt. İslam Felsefesi:Tarih ve Problemler. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2020.
Nasr, Seyyid Hüseyin; Leaman, Oliver. İslam Felsefesi Tarihi. Çevirenler Şamil Öçal, Hasan Tuncay Başoğlu. İstanbul: Açılımkitap, 2011.
Yazar : Faezeh AKDENİZ (Dr.)