gerçeküstücülük

[Fr. Surréalisme ] [İng. Surrealism ] [Alm. Surrealismus ]

Bir kısmı Dada sanat hareketinden gelen bir grup şair ve yazarın 1919’da Paris’te bir araya gelmesiyle oluşmaya başlayan avangard sanat hareketi.

Tanımı ve tarihsel gelişimi. İlk defa Apollinaire tarafından yazılan   Les mamelles de Tirésias (Tiresias’ın Memeleri) adlı eserde dile getirilen gerçeküstücülük, ilk başlarda edebi bir akım olarak ortaya çıkar. Daha sonra resim, film ve fotoğraf gibi alanlarda da gerçeküstücü çalışmalar yapılmaya başlanır. Resmi olarak bu hareket, 1924’te André Breton’un Manifeste du Surréalisme’i (Gerçeküstücü Manifesto) yayımlamasıyla başlamış ve 1940’ların sonlarına kadar varlığını devam ettirmiştir. Hareketin önemli bazı temsilcileri arasında André Breton, Paul Èluard, Louis Aragon, Robert Desnos, Philippe Soupault, Antonin Artaud, Pierre Narville, Salvador Dali, Max Ernest, Joan Miro ve Man Ray gibi isimler sayılabilir.

Gerçeküstücülük, sanatın özerkliğine karşı çıkıp sanat ve yaşam arasında ilişki kurmaya çalışan bir harekettir. Yalnızca sanatsal, edebi bir akım değildir aynı zamanda anarşist ve devrimci birtakım öğeleri de içinde barındıran politik bir harekettir. Zaten gerçeküstücüler asıl amaçlarının edebiyat olmadığını, devrim yapma amacında olduklarını ve zihni sahip olduğu tutsaklıktan kurtarıp özgürleştirmeyi amaçladıklarını duyururlar. Fransa’nın 1925 yılında Fas’a savaş açmasına ve burada sömürgecilik faaliyetleri sürdürmeye çalışmasına karşı çıkmışlardır                    ve bu savaş onların politikaya yönelmesinde etkili olmuştur. Ancak Antonin Artaud ve Philippe Soupault gibi temsilcileri bu hareketin politikleşmesine karşı olmuşlardır. Gerçeküstücülüğün çoğu temsilcisi Fransız Komünist Partisi’ne katılır. İlan ettikleri ikinci manifestoda Marksizme bağlılıklarını açıklar. Daha sonraki politik gelişmeler nedeniyle parti ile gerilimli bir   ilişkileri olur. Bir kısmı daha sonra anarşizme yönelir.

Kuramı. Bu hareketin ortaya çıkmasında, gerçeküstücülerin birçoğunun da katıldığı I. Dünya Savaşının yol   açtığı yıkım ve şiddet etkili olmuştur. Zira bu savaş, insanlığın sürekli ilerleme içinde olduğu, giderek de daha iyi bir noktaya geldiğine ilişkin Aydınlanma düşüncesi ve aklına güveni büyük ölçüde sarsmıştır. Buna göre, teknoloji, insanlığın daha iyi bir duruma ulaşmasına hizmet etmektense yıkım ve barbarlığa yol açmıştır. Gerçeküstücüler, modernite ile birlikte Batı uygarlığında ortaya çıkmış olan, doğayı, insanı ve şeyleri yalnızca bir araç olarak görüp onlara sadece yararlarından dolayı değer veren yaşam tarzı ile yapıyı eleştirirler. Bu nedenle yararlılık düşüncesini reddederek bu dönemde ilgi görmeyen, unutulmuş ve kenara atılmış şeylerle ilgilenirler. Modern toplumda var olan, kabul görmüş, değişebileceği düşünülmeyen ve sorgulamaya açık olmayan şeyleri eleştiriye tabi tutarlar. Mevcut ahlakı yüceltip kutsamazlar, onu reddederler. Modern toplumda insanın özgür   bir şekilde hareket etmekten, düşünmekten ve sorgulamaktan uzaklaştığını ileri sürerler. Arzulara ve tutkulara ket vurulmasını, onların sınırlandırılmasını kabul etmezler. Mantıksal açıklamalardan uzak durulması gerektiğini savunarak aklın ve mantığın egemen olduğu bir yaşamı reddederler Yaşama büyük önem veren gerçeküstücüler uygarlığın insana dayattığı gerçekliği ve yaşamı onaylamayıp reddederler. Bu yaşamın gerçek olmadığını ifade ederek gerçek yaşama ulaşmak için bir çıkış yolu arayışında olmuşlardır.

Kaynakları. Gerçeküstücüler, Sigmund Freud’un psikanaliz kuramından beslenmiştir. Özellikle Freud’un bilinçdışı ve rüya analizi görüşüne başvurmuşlar ve çalışmalarında onun serbest çağrışım yöntemini kullanmışlardır. Bilinçdışı arzularımız ile toplumun beklentileri arasında çatışma olduğunu ileri süren bu psikanaliz kuramının mevcut topluma ve yaşama karşı koymak için uygun öğeler barındırdığını düşünmüşlerdir. Algıladığımız gerçekliğin aslında gerçekliği bize tamamen sunmadığını, gerçekliğin kendisi için düşlere, bilinçdışına yönelmek gerektiğini söylemişlerdir. Bu nedenle onlar, gerçek yaşamı, yani mevcut olana alternatif bir toplum ve yaşama ilişkin izleri, düşlerde, bilinçdışında, dolayısıyla aklın denetiminde olmayan yerlerde, kısaca irrasyonel olanda aramışlardır. Bu doğrultuda, sanatsal üretimde de kendilerini aklın, sanatsal kuralların ve ahlakın denetiminden kurtararak bilinçdışına ve düşlere yönelmişlerdir. Örneğin, rasyonel bilince değil serbest çağrışıma dayanan ve bilinçdışındaki düşünceleri doğrudan aktaran “otomatik yazı tekniği”ni kullanmışlardır. Sanatçının, sanatsal üretimde bulunurken, kendisini tamamen bilinçdışından gelen düşüncelere ve onun yönlendirmesine bırakması gerektiğini ve bunları akla, mantığa uygun bir şekilde ortaya koymaktan veya herhangi bir ahlaksal ve sanatsal denetime tabi tutmaktan kaçınarak olduğu gibi aktarmaya çalışması gerektiğini savunmuşlardır. Bilinçdışını yansıtan rüyaların da aynı şekilde gerçekliğe ulaşmaya imkân tanıyacağını düşünmüşlerdir. Rüya, sarhoşluk ve deliliğin yeni ve daha geniş bir deneyime erişmeye kaynaklık edeceği ve insana, yaşama ilişkin yeni bilgiler sunacağı görüşünde olmuşlardır.

KAYNAKÇA

Artaud, Breton, Èluard, Naville, Soupault, Aragon, Ernst, Masson ve diğerleri. “Sürrealist Araştırmalar Bürosu Bildirisi”. Sanat Manifestoları, Avangard Sanat ve Direniş içinde. 225-226. Der. Ali Artun. Çev. Kaya Özsezgin. İstanbul: İletişim Yayınları, 2013.

Aydın, Uraz. “Gerçeküstücüler Devrimin Hizmetinde”. https://www.e- skop.com/skopbulten/gercekustuculer-devrimin-hizmetinde/1252. Çevirimiçi 22 Ağustos 2021.

Avcı, Artun. “Gerçeküstücü Modernizm”. https://www.e skop.com/skopbulten/gercekustucu- modernizm/1256. Çevirimiçi 22 Ağustos 2021.

Benjamin, Walter. “Gerçeküstücülük: Avrupalı Aydının Son Fotoğrafı”. Son Bakışta Aşk içinde. 155-168. Ed. Nurdan Gürbilek. Çev. Nurdan Gürbilek-Sabir Yücesoy. İstanbul: Metis Yayınları, 2012.

Breton, André. “Sürrealizm Manifestosu”. Sanat Manifestoları, Avangard Sanat ve Direniş içinde. 178-225. Der. Ali Artun. Çev. Kaya Özsezgin. İstanbul: İletişim Yayınları, 2013.

Erkek, Fatma. Walter Benjamin’de Sanat, Estetik ve Politika İlişkisi. Basılmamış Doktora Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2019.

Hauser, Arnold. Sanatın Toplumsal Tarihi. Cilt II. Çev. Yıldız Gölönü. Ankara: Deniz Kitabevi, 2006.

Hopkins, David. Dada ve Gerçeküstücülük. Çev. Suat Kemal Angı. Ankara: Dost Kitabevi Yayınları, 2006.

Löwy, Michael. Sabah Yıldızı, Gerçeküstücülük ve Marksizm. Çev. Aslıhan Aydın-U. Uraz Aydın. İstanbul: Versus Kitap, 2009.

Paz, Octavia. “Gerçeküstücülük”. Çev. Ahmet Cemal. https://www.e- skop.com/skopbulten/surrealizm-1924-2014-gercekustuculuk/2032. Çevirimiçi 22 Ağustos 2021.

Yazar : Fatma ERKEK (Çankırı Karatekin Üniversitesi)