Gazzâlî

[İng. Al-Ghazali ] [Fr. Al-Ghazâlî ] [Lat. Algazelus / Algazel ] [Far. امام محمد غزالي] [Ar. أبو حامد الغزالي ]

Yaşamı. İmam Muhammed Gazâlî, İranlı bir filozof, ilahiyatçı ve hukukçudur ve en büyük İslam düşünürlerinden birisidir. Hicri 450/Miladi 1058’de Tus’a bağlı Taberan’da  doğdu. Gazâlî, ilk öğrenimine memleketinde Ahmed Razkani ile başladı; daha sonra Nişabur'a giderek "İmam Jovini’nin" derslerine katıldı. Çalışkanlığı nedeniyle kısa sürede büyük alimlerden biri olarak kabul edildi ve yaklaşık yarım asırlık bir ömrün ardından, H. 505/M. 1111 yılında, Tus’ta vefat etti. Gazâlî,  Selçuklu sultanları arasındaki iç çekişmelerin ayyuka çıktığı çalkantılı bir dönemde yaşamasından dolayı 10 yıllığına Bağdat'tan ayrıldı, ancak siyasi çatışmalara dahil olması sıklıkla sorun yaşamasına neden oldu.

Felsefesi. Felsefi kuramı bakımından fazlasıyla eleştirel olan Gazâlî, yapıtlarında, filozofların görüşleri hakkında ayrıntılı bir inceleme ortaya koyarak onları ciddi bir eleştiriye tabi tutmuştur. Düşünsel olarak olağanüstü bir bağımsızlığa sahip olması nedeniyle Aristoteles ile Platon’un felsefelerine ve onların Müslüman temsilcileri olan Farabi ve İbn Sina’nın düşüncelerine karşı gerçek bir mücadele yürütmüştür; ama aynı zamanda  Yunan felsefesi ile ilgili çalışması ve konulara hakim olması, Gund Sialus tarafından Latince'ye çevrilen ve gerçek bir peripatetik (Meşşaî) eser olarak kabul edilen, Makaasidü'l Felasife (Filozofların Amaçları) adlı özet niteliğindeki kitabı yazmasına sebep olmuştur; bu kitabın etkisi o denli büyüktür ki,  Albertus Magnus, T. Aquinas, F. Bacon gibi düşünürler,  Gazali'nin adını sıklıkla İbn Sina ve İbn Rüşd ile birlikte zikretmişlerdir. Bununla birlikte Tahaftü'l-Felasife (Felsefenin Yıkımı) kitabında ise Gazâlî, İslam düşüncesinde yerleştirilmek istenen Yunanî anlayışa yönelik eleştirel bir saldırı gerçekleştirmiştir. Sorunlu gördüğü konularda yirmi başlığa ayırdığı maddelerle filozoflara saldırmış ve  . Aristoteles'in felsefesini Arapça'ya yapılan çevirisi üzerinden sistemli bir şekilde incelemiş; bununla yetinmeyerek matematik, mantık, fizik, siyaset, etik ve metafizik dalları olmak üzere felsefî bilimlere ilişkin kapsamlı bir çalışma ve tefekkür sürecine girmiştir; bu sürecin sonunda filozofların en büyük yanılgılarının metafizik görüşlerinde olduğu sonucuna varmıştır; çünkü ona göre, matematik ve doğa bilimlerinden farklı olarak metafizik, kesin akıl yürütmeye ve olumlu deneyime dayanmayan; tam tersine şüphe  ve sanı üzerine kurulu olan bir alandır. Gazâlî, Tehâftü'l-Felasife’de, filozofların, şeriatı ve dinleri bütün akıl ve hünerleriyle inkâr ettiklerini belirtir; ona göre, filozoflar kendilerini Yunanlılara benzetmekle, ibadetleri ve dinlere özgü ayinleri ve atalarının dinini reddetmekte ve böylelikle kaçınılmaz bir biçimde küfre düşmektedirler.

Etkisi. Gazâlî’nin, gerek İslam dünyasında gerekse de Batı'da dinî ve felsefî alanda çok büyük bir etkisi olmuştur. Özellikle Tehaftü'l-Felasife bu bakımdan özel bir önem taşımaktadır.  Etkisi, sadece bu yapıtı üzerinden de olmamıştır. Örneğin, Suriyeli filozof Bar Hebraeus, onun İhya-u Ulumi'd-din adlı yapıtını kendi kitaplarında kendine uyarlamak suretiyle kullanmıştır. VIII. yüzyılda Petraele, Nicolaro Trocor ve William Acme gibi kimi şüpheci filozoflar Gazâlî'den etkilenerek nedensellik sorunsalı konusunda tartışmışlardır. Gazâlî’nin batı düşünce dünyası üzerindeki etkisi şüphesiz bu kadarla sınırlı değildir. Felsefesi üzerinde Müslüman düşünürlerin etkisini doğrudan ya dadolaylı olarak kabul etmemekle birlikte, özellikle Descartes'ın genel olarak Gazâlî'nin felsefesinden haberdar olmadığı ve dahası onun görüşlerinden hiç etkilenmediğini düşünmek oldukça güç görünür. Gazâlî ve Descartes arasındaki pek çok benzerlik vardır: Her ikisi de felsefî düşüncelerine ruhu inceleyerek başlamışlar ve Tanrının olumlu niteliklerini zorunlu varlık kavramından türetmişler ve ayrıca neredeyse benzer argümanlar neticesinde kesin bilgiye, asla duyular yoluyla ulaşılamayacağı sonucuna varmışlardır.

Gazâlî'nin İslam düşüncesi üzerindeki etkisi de çok yönlüdür Onun düşüncesi hakkında birbirinden farklı alımlamalar mevcuttur. Kimileri mübalağa ederek eğer başka bir peygamber daha gönderilecek olsaydı, bunun ancak Gazâlî olacağını söyleyecek denli ileri gitmişlerdir; bazı çağdaşları ve selefleriyse, deneysel olana bağlılığı nedeniyle, onun düşüncesinin sahihliği konusunda fazlasıyla şüpheci kalmışlardır.

Önemli Yapıtları

Makaasidü'l Felasife: Felsefeyi eleştirmeden önceki incelemesidir.

Tehafütü'l Felasife : Aristoteles felsefesini eleştiri amacıyla yazılmıştır.

İhya'u Ulûmi'd dîn:  İslâm ümmeti için bir ıslah projesi niteliğinde düşünülerek yazılmış olan bir yapıttır.

Kimya-i Saadet: İman ve ahlâka ait konuları içerir. İhya'u Ulûmi'd dîn kitabının kısa bir Farsçaya çevrisi niteliğini taşır.

Bidayetü'l Hidaye: Din ve ahlak bilgilerini öğreten bir kitaptır.

KAYNAKÇA

Garden, Kenneth. İslamın İlk Müceddidi Gazali ve İhyau ulûmi’d-dîn’i. Çeviren Abdullah Özkan. İstanbul: Klasik Yayınları, 2020.

Griffel, Frank.  Gazali’nin Felsefî Kelamı. Çeviren İbrahim H. Güçer,

İstanbul: Klasik yayınları, 2021.

Kaya, M. Cüneyt. İslam Felsefesi:Tarih ve Problemler. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2020.

Nasr, Seyyid Hüseyin; Leaman, Oliver. İslam Felsefesi Tarihi. Çevirenler Şamil Öçal, Hasan Tuncay Başoğlu. İstanbul: Açılımkitap, 2011.

Toktaş, Fatih. İslam Düşüncesinde Felsefe Eleştirileri. İstanbul: Klasik Yayınları, 2018.

Yazar : Faezeh AKDENİZ (Dr.)