evrim

[Alm. Evolution ] [Fr. évolution ] [İng. evolution ] [Es. T. tekamül ]

Evrim belirli bir popülasyonun nesiller arasındaki geçişlerinde üreme sonucu kalıtsal olarak aktarılabilen biyolojik özelliklerin oranlarındaki değişimdir. Evrim olgusunun mekaniklerine yönelik açıklamalara ise evrim teorileri denir.

Evrimi genel anlamıyla kavrayabilmek için önce Darwin’in evrim teorisinin ortaya çıkışı ve ilkelerine değinip ardından bu ilkelerin kısa bir özetini vermekte fayda vardır.

Darwin ve evrim kuramı. Canlıların gelişiminde belirli türlerden başka türlerin ortaya çıkışı olarak evrim her ne kadar spekülatif de olsa Antik Yunan kültürlerinden beri iddia edilegelmiştir. Genelde modern bilimlerin gelişmesi ve özellikle Francis Bacon’ın Novum Organum (1620) isimli eserinde erek neden anlayışına getirdiği eleştirinin etkisiyle antik düşüncenin ereksel anlayışı bilimlerden uzaklaştırılmaya başlamıştır. Çağdaş biyoloji alanında bu gelişme, evrim anlayışının oturması ile paraleldir. Doğal seçilim yoluyla evrim ilk defa 19.yy’da Charles Darwin ve Alfred Russel Wallace tarafından keşfedilmiştir. Doğal seçilim yoluyla evrimin ilk detaylı ve bütüncül sunumunu Darwin’in On the Origin of Species (Türlerin Kökeni - 1859) isimli kitabında buluruz.

Darwin, canlı türlerinin tümünün başlangıçta tek hamlede yaratılmadığını ve doğada değişimin temel unsurunun evrim olduğunu kanıtlamaya çalışır. Darwin’in gözlemleri popülasyonlarda genellikle hayatta kalabilecek olanlardan daha fazla yavru doğduğu yönündedir. Doğan bireylere özgü özellikler değişkenlik gösterebilir ve farklı özellikler farklı oranlarda üreme ve hayatta kalma olanağı sağlar. Popülasyonun içinde bulunduğu çevrede üreme ve hayatta kalma konusunda daha başarılı olan özelliklere sahip bireylerin hayatta kalması ve üremesi daha muhtemeldir ve bu yolla popülasyon içerisinde oranları artmaya meyillidir. Darwinci açıklama üç temel ilkeye dayanır: Kalıtım, çeşitlenme ve seçilim. Kalıtım, nesiller arasında özelliklerin taşınmasıyla, çeşitlenme yeni nesillerde daha önce bulunmayan özelliklerin belirmesiyle ve seçilim ise popülasyonda hangi özelliklerin kalıcı olacağıyla ilgilidir.

Mendel ve kalıtım. Belirli bir popülasyonda bulunan özelliklerin yeni nesillere aktarılması kalıtımdır. Kalıtım’ın mekanizması yani nesiller arası özelliklerin nasıl korunduğu konusunda açıklamalar özellikle Gregor Mendel’in (1822-1884) etkisiyle genetik üzerinden anlaşılmaya başlamıştır. Mendel’in kalıtım teorisi üzerine yükselen açıklama günümüzde bireyin genomunda bulunan her bir genin ayrı bir özellikle ilgili olduğu ve bunların birbirlerinden ayrık olarak işlediklerini belirtir. Mendelci genetikteki ilk dönemlerde çok ilgi görmemiş olan bu açıklama geçtiğimiz yüzyılın başlarında çağdaş genetik biliminin temelini oluşturmuştur.

Çeşitlenme. Çeşitlenmenin gerçekleşmesinin pek çok yolundan bahsedilmektedir. Bunlardan en önemlileri arasında mutasyon, gen akışı, parça değişimidir. Mutasyonlar farklı sebeplerle DNA diziliminde ortaya çıkan genetik değişimlerdir. Mutasyonun evrim içerisindeki işlevi belirli bireylerde değil, nesiller arası değişimlere yol açmasıdır. Çeşitlenmenin bir diğer türü ise gen akışıdır. Gen akışı farklı koşullarda evrimleşmiş popülasyonların birbirleriyle üremeleri yoluyla farklı özelliklerin popülasyonlara eklemlenmesidir. Eşeyli üreyen canlılar söz konusu olduğunda çeşitlenmede diğerlerinden çok daha etkili bir süreç olan parça değişimi ön plana çıkar. Parça değişimi, bireylerin üreme hücrelerini üretirken ebeveynlerinden aldığı kromozomların belirli bölümlerinin birbirleriyle değişimidir. Bu sayede daha önce görülmemiş özellikler üretilmez ancak ebeveynlerden gelen özelliklerin yeni bir kombinasyonu türetilir.

Seçilim. Seçilim süreçleri popülasyon içerisindeki kalıtsal özelliklerin farklılıkları temelinde kalıcılık kazandığı ve hangilerinin elenebileceğinin farklılık göstermesidir. Seçilimin tek mekaniği yoktur ve çeşitlenme gibi farklı pek çok mekaniğin birlikte işlediğini görebiliriz. Daha fazlası olmakla birlikte öne çıkanlar doğal seçilim, cinsel seçilim, akraba seçilimi ve yapay seçilimdir. Doğal seçilim, evrimin yönünün popülasyonda bulunan kalıtsal özelliklerin verili çevre içerisinde hayatta kalmaya ne kadar elverişli olduğuna göre belirlenmesidir. Cinsel seçilim eşeyli üreyen canlılarda, eşlerin birbirlerini seçmelerini belirleyen özelliklerle ilgilidir. Seçilmeye daha yatkın eşlerin daha çok üreyecek olması diğerlerinin elenmesine sebep olur. Akraba seçilimi, eşeyli üreyen canlılarda eş seçiminde aile yakınlığı bulunan bireylerin tercih edilmesidir. Yapay seçilim insanlar ve bazı diğer hayvanlar tarafından belli bir organizmanın belirli bir özelliğinin seçilerek kontrollü bir şekilde üretilmesidir.

Darwin’inin metinlerinden başlayarak evrim olgusunu açıklamaya çalışan bilim adamlarına ve modellerine yönelik eleştiriler çok erken dönemde ortaya çıkmıştır. Bunlardan bir kısmı etkili olmuş diğerleri ise etkisiz olmuştur. Günümüzde hala herhangi bilimsel bir zemini olmamakla birlikte varlığını sürdürmekte olan bir düşünce evrimin bazı dinlerin yaratılış hikayeleriyle çelişmesi üzerine kuruldur.

KAYNAKÇA

Rosenberg, Alex & McShea, Daniel W. Philosophy of Biology: A Contemporary Introduction. Abingdon: Routledge, 2007.

Skybreak, Ardea. Evrim Bilimi ve Yaradılış Efsanesi. Çevirmen Betül Çelik. İstanbul: Yordam Kitap, 2013.

Yazar : Ömer Osman SARI (Kırklareli Üniversitesi)