eleştirel felsefe

[Alm. Kritische Philosophie ] [Fr. philosophie critique ] [İng. critical philosophy ] [Es. T. felsefe-i tenkidiyye ]

Etimolojisi. Eleştiri kavramının etimolojik kökeni, Latince; eleştirmek, yargılamak, anlamlarına gelen criticus, Yunanca; ayırmak, karar vermek anlamlarına gelen krinein ve yargılama, hüküm verme anlamlarına gelen kritikḗ kavramlarına dayanmaktadır. Eleştiri kavramı; Fransızca’da critique, İngilizce’de criticism, Almanca’da; kritik, Arapça ve Osmanlıca’da ise tenkit kelimeleri ile ifade edilmektedir. XVII. yüzyılda eleştiri kavramı sıklıkla, meşru olanı meşru-olmayandan, hakikati, hakikat-olmayandan ayırma anlamında kullanılmıştır. Kant ise ilk kez 1765-1766 kış dönemi derslerinin ilânında aklın eleştirisi ifadesine yer vermiştir.

Tanımı. Eleştirel felsefe ise Kant’ın Kritik der reinen Vernunft (Saf Aklın Eleştirisi), Kritik der Praktischen Vernunft (Pratik Aklın Eleştirisi) ve Kritik Der Urteilskraft (Yargı Yetisinin Eleştirisi) adlı eserleri ile ortaya koyduğu felsefi tasarının adıdır. Kant, yaşadığı çağı Eleştiri Çağı olarak adlandırmaktadır: “Çağımız özellikle her şeyin kendisine boyun eğmek zorunda kaldığı, bir eleştiri çağıdır. Kutsallığı yoluyla din ve yüceliği yoluyla yasama (legislation) kendilerini genellikle ondan bağışık tutmayı isterler. Ama sonra yine kendilerini haklı bir kuşkunun altına düşürür ve aklın yalnızca özgür ve açık sınamaya dayanabilene gösterdiği dürüst saygıyı kendi hakları olarak ileri süremezler.”

Kant’ta eleştiri, aklın deneyimden bağımsız kullanımının olanaklarını araştıran bir sınır çizme girişimi olduğu gibi akla kendi sınırlarını tanımak için bir mahkeme kurma çağrısıdır.  Bu nedenle eleştirel felsefe, dizgelerin ya da eserlerin eleştirisinden çok aklın deneyimden bağımsız olarak elde ettiği tüm bilgilerin olanak ve sınırlarını tanımaya yönelik bir girişimdir. Kant’a göre eleştiri, “deneyimin tüm gereci ve yardımı uzaklaştırıldığında akıl ile ne ölçüde başarılı olmayı umabileceğim?” sorusuna bir cevap verme girişimi olmalıdır. Ruhun ölümsüzlüğü, evrenin başlangıcı ya da sonu olduğuna ilişkin iddialar, bilgiyi olanaklı deneyimin tüm sınırlarının ötesine genişletirken, Kant bu girişimin insanın bilme yetisini aştığını ileri sürmüştür. Bu nedenle Eleştiri, “Akla kendini bilme görevini yeniden üstlenmesi ve bir mahkeme kurması için çağrıdır.” Bu mahkeme, aklın haklı savlarına güvence verirken tüm temelsiz savlarını da bir yana atabilecektir.  

Kant’a göre “eleştiri, dogmatizm ve şüpheciliğe karşı yapılmalıdır.” Dogmatizm, aklın kendi işleyişini eleştirmeksizin, zaaf ve sınırlarını tanımaksızın işleyişinin ürünü, şüphecilik ise aklın kriterden yoksun eleştirisinin ürünüdür. Dogmatizm, zihnin sınır tanımayarak sadece evrenin belirli bir parçasına uygulayabileceği bir ilkeyi genelleyerek tüm evrene uygulama biçimidir. Dolayısıyla dogmatik metafizik, aklın işleyiş ve sınırlarının tanınmaksızın kullanımından kaynaklanmaktadır. Şüphecilik ise eleştirinin bir araç, yöntem olarak değil bir amaç olarak kullanımının sonucudur. Kant’ın önerdiği eleştirel felsefe ise aklın yetilerinin ilke ve sınırlarını, yine aklın kendi işleyişinden yola çıkarak belirleme yöntemidir. Dolayısıyla eleştirel felsefe “(…) bilinebilir olan hakkındaki en genel koşulları belirlemek için yapılan bir ‘bilgi yetisi eleştirisi’dir.”

KAYNAKÇA

Caird, Edward. The Critical Philosophy of Immanuel Kant. Londra: Glasgow: James Maclehose and Sons, 1909

Caygill, Howard. “Kant and the Age of Criticism”. A Kant Dictionary (içinde). Blackwell Publishers, 1997

Grimm, Jacob & Wilhelm.  Deutsches Wörterbuch. Leipzig 1854-1961. Leipzig: Quellenverzeichnis, 1971. (Online-Version: 21.08.2020.)

Kant, Immanuel. Announcement of the Programme of his Lectures for the Winter Semester 1765-1766. Theoretical Philosophy (1755-1770) (içinde). Çev. ve Ed.: David Walford. Cambridge: Cambridge University Press, 1992

Kant, Immanuel. Critique of Pure Reason. Çev. ve Ed. P. Guyer - A.W. Wood. New York: Cambridge University Press [eserin metin için kısaltması: CPR]

Nybakken, Oscar Edward. Greek and Latin in Scientific Terminology. Ames: Iowa State College Press, 1959

Valpy, F.E.J. An Etymological Dictionary of the Latin. Cambridge an Done of the Masters of Reading School. Londra: Baldwin and CO., Longman and Co., G.B. Whittaker,1828

Webb, Anne. C. A manual of etymology : Containing Latin & Greek Derivatives : With a Key, Giving the Prefix, Root, and Suffix. Philadelphia: Eldredge & Brother, 1879

Yazar : Ebru PEHLİVAN (Dr.)