duygu
[Alm. Gefühl, Emotion ] [Fr. émotion ] [İng. emotion, feeling ] [Lat. ēmōtus; ē: dışarı + moveō: devinmek = dışarı çıkarılmış, tahrik edilmiş, kışkırtılmış, uyandırılmış ]
1-(Genel olarak) Fiili ya da olası (algılanan, hatırlanan ya da tahayyül edilen) bir şey, olay ya da durum karşısında deneyimlenen, bedensel ve sözsel olarak dışa vurulan, belirli bir fizyolojik değişimi, bilişsel durumu, değer takdirini ve davranışsal belirlenimi içerdiği öne sürülen karmaşık ruh/zihin halleri.
2-(Antikçağ Felsefesinde) Ruhun başına gelen, maruz kaldığı hal, olay; πάθος (pathos). Genel anlamıyla ruhu coşkunluğa ya da çöküntüye sürükleyen kuvvetli edilgin hallerdir.
a. (Platon’a göre) Üç kısımdan ya da boyuttan oluşan ruhun, iştiha (thymoeides) ve muhakeme eden (logistikon) boyutlarının yanında coşan/taşan boyutuyla (thumos) ilişkili olan durumlar. Platon, bedenli ruhlar yaratılırken ruhun duygulanan “ölümlü” kısmının göğse yerleştirildiğini düşünür.
b. (Aristoteles’e göre) Ruhun devindirilmesi ve bedende eş zamanlı vuku bulan hareketler (kanın kaynaması). Duygular haz ve acının eşlik ettiği, yargıları ve edimleri değiştirme gücüne sahip maruz kalınan/edilgin hallerdir. Aristoteles duyguların belirli inançlar içerdiğini söyleyerek duygunun bilişsel yönüne vurgu yapar. Ayrıca erdemli bir yaşam, uygun duyguların uygun durumlarda uygun şiddetlerde hissedilmesini sağlayan bir karakterin gelişimine bağlıdır.
3-(Ortaçağ Felsefesinde) (Aquinas’a göre) Sadece cisim-ruh bileşimi olarak var olanlarda vuku bulan değişimler. Aquinas’a göre Tanrı ve melekler duygulanmaz. Duygu yaşam için iyi ve kötü ayırt edildiğinde ya da tahayyül edildiğinde duyusal iştahın hareket etmesi, değişmesidir. Bu yüzden duygular ruhun akılsal değil duyumsayan ya da iştahlanan boyutunun ayırt edici gücünden doğar. Hayvanlarda duygular kaçma ya da yaklaşma dürtüsü şeklinde deneyimlenir. İnsanda, hayvandan farklı olarak, duygunun iyiliğini ve kötülüğünü muhakeme edecek güç vardır. Ayrıca Aquinas için, almak, aldığının yerine bir şey kaybetmektir. Bu yüzden edilginliği ve değişimi ima eden duygular bozulmanın ifadesidir.
4-(17. yüzyıl akılcılığında)
a. (Descartes’a göre) Kandaki cisimsel zerrelerin (les esprits animaux [can ruhları]) özel uyarımları sonucu ruhta meydana gelen algı çeşidi; ruhun tutkularının (passiones) bir türü. Bu algılar ruhu diğer tüm düşüncelerden daha çok sarstığı için Descartes onlara “heyecanlar” der. Ruhun bedende meskeni kalp değil, beynin en iç kısmında bulunan epifiz bezidir (gudde). Ruhtaki bir izlenim ya da imge epifiz bezindeki zerreleri kalbin sinirlerine ve bedenin bazı diğer bölümlerine doğru harekete geçirir ve zerreler kalpten geldikleri yere geri dönerler. Duygular bu devinimden dolayı kalpteymiş gibi hissedilir. Descartes altı temel duygu tespit eder: hayret, sevgi, nefret, arzu, sevinç ve keder. Diğer duygular bu altı duygudan türer.
b. (Spinoza’ya göre) Bedenin eyleme kuvvetini arttıran ya da azaltan ya da bu artış ve azalışa yardım eden haller ve bu hallerin düşünceleri (Affectus). Spinoza’nın felsefi siteminde duyguların hepsi edilgin haller değildir. Eğer bedendeki ve zihindeki değişimin birebir nedeni kişinin kendi doğası ise duygu etkindir (actio). Kişi bu değişimin kısmi nedeni ise duygu edilgindir (passio). Var olan her şeyin fiili özü varlığını sürdürme çabasıdır (conatus). Edilgin duygular bu çabaya ket vurulduğunun, etkin duygular ise çabadaki yetkinliğin arttığının farkındalığıdır. Spinoza’nın duygu sınıflandırmasında üç asli duygu arzu, sevinç ve kederdir.
5-(18. yüzyıl deneyciliğinde) Ahlaki ve estetik yargıların temelinde bulunan değer atfedici, düşünülmüş, inceltilmiş ve arındırılmış etkilenimler; ılımlı (uysal) hisler (sentiments). İngiliz deneyciliğinde yumuşatılmış ve olumlu kılınmış duygu, bozguncu ve kuvvetli passio’nun zıddıdır. Ahlaki bir boyut edinip estetik beğeniye yaklaşarak “kanaat” anlamı kazanır. İyinin, kötünün ve güzelin belirlenmesinde rol oynayan bir duyu, yeti olarak görülür.
6-(William James’e göre) Nesnesi bedendeki fizyolojik değişimler/tepkiler olan hisler, bilinç halleri. James duygunun bir algının uyandırdığı zihinsel etkilenim olduğu ve bu zihinsel durumun bedensel değişimlere sebep olduğu iddiasını reddeder. Tam tersi, algı doğrudan bedensel/fizyolojik tepkilere sebep olur. Duygu bu tepkilerin hissidir. Bu tanıma göre koktuğumuz için titremeyiz, tam tersine titrediğimiz için korkarız.
7-(Fenomenolojide) Belirli bir nesne ile değil fakat dünyanın bütünüyle ilişkilenme yolu. Bu ilişkilenme yoluyla dünya içindeki varlıklar belirli anlam ve değerde belirirler.
8-(Freud’a göre) Bilincin dışına düşen bastırılmış dürtü ve tatmin edilmemiş arzuların bilinçteki semptomları. Duygular dış dünyadaki olaylara, kişilere ya da nesnelere verilmiş zihinsel tepkiler değil, bilinç dışına verilmiş tepkilerdir. Bir kişi, olay ya da nesne ancak bastırılmış ya da akışı engellenmiş bir dürtüyü tetiklerse duygu tepki olarak ortaya çıkar. Freud’un duygu tanımı psikanalitik duygu tanımı olarak adlandırılır.
KAYNAKÇA
Cohen, Alix and Robert Stern (Ed.) Thinking about the Emotions: A philosophical History. Oxford: Oxford University Press, 2017.
Goldie, Peter. The Emotions: A Philosophical Exploration. Oxford: Clarendon Press, ·
Lyons, William. Emotion. Cambridge: Cambridge University Press, 1980.
Peters, Francis E. Antik Yanan Felsefe Terimleri Sözlüğü. Çeviren Hakkı Hünler. İstanbul: Paradigma Yayıncılık, 2014.
Scarantino, Andrea and Ronald de Sousa. “Emotion”. The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Summer 2021 Edition). Editör Edward N. Zalta.
https://plato.stanford.edu/archives/sum2021/entries/emotion/. Çevirimiçi 25 Ağustos 2021.
Solomon, Robert C. and Cheshire Calhoun. What is an Emotion? Classic Readings in Philosophical Psychology. Oxford: Oxford University Press, 1984.
OKUMA LİSTESİ
Adam, Smith. The Theory of Moral Sentiments. (Editör) Knud Haakonssen. Cambridge: Cambridge University Press, 2002.
Dixon, Thomas. From Passions to Emotions: The Creation of a Secular Psychological Category. Cambridge: Cambridge University Press, 2003.
James, William. “What is an Emotion?” Mind, vol. 9 (34) 1884: 188-205.
Sartre, Jean-Paul. Esquisse d’une théorie des émotions. Paris: Hermann, 1984.
Yazar : Nil AVCI (Ondokuz Mayıs Üniversitesi)