Duhem, Pierre Maurice Marie

Yaşamı ve Eserleri. Pierre Maurice Marie Duhem, 1861 yılında Paris’te dünyaya gelmiştir. Eğitimine ilk etapta on yıl eğitim göreceği bir Katolik okulu olan Collège Stanislas’la başlamış ve 1882 yılında prestijli laik bir yüksek öğrenim kurumu olan École Normale Supérieure’e girmiştir. Duhem burada 1883-1884 öğretim yılının sonunda matematik ve fizik lisanslarını bitirmiş ve 1884-85 akademik yılında kariyerindeki dönüm noktalarından birini yaşamıştır. Fizik alanında bir tez hazırlamış ve bu tez üç akademisyenin katıldığı bir panelde reddedilmiştir. Spekülasyonlara göre panelin yürütücülüğünü Fransız Bilim Kurumu’nun önemli ve güçlü bir üyesi olan Marcel Berthelot’un yakın bir arkadaşı Gabriel Lipmann yapıyordu ve Berthelot’un kıskançlığından ötürü politik bir karar almıştı. 1888’de matematik alanında yeni bir tez hazırlayarak doktorasını tamamlayan Duhem, Berthelot’un kendisine olan kibrinden ötürü akademik kariyeri boyunca hep Paris’ten uzaktaki üniversitelerde -Lille, Rennes ve Bordeaux’da- hayatını geçirmiştir. 1890 yılında Lille’de evleneceği Adèle Chayet ile tanışmış, Chayet 1892 yılında kinci çocuğunu doğururken vefat etmiştir. Çok sonraları kendisine Collège de France’da bilim tarihi kürsüsünde bir pozisyon teklifi gelmiş, fakat Paris’te sadece bir teorik fizikçi olarak çalışmak istediğini belirterek bu teklifi reddetmiştir. 1916 yılında vefat eden Duhem fizik, bilim tarihi ve bilim felsefesi alanında birçok yapıt vermiştir. Bunlardan en önemlileri şunlardır: Le Potentiel thermodynamique et ses applications à la mécanique chimique et à l’étude des phénomènes électriques (Termodinamik Potansiyel ve Bunun Kimyasal Mekaniğe ve Elektriksel Olayların İncelenmesine Uygulamaları, 1886), L’évolution de la mécanique (Mekaniğin Evrimi, 1903), Les origines de la statique (Statiğin Kökenleri, 1903), La théorie physique, son objet et sa structure (Fizik Teorisinin Amacı ve Yapısı, 1906), Le système du monde, histoire des doctrines cosmologiques de Platon à Copernic (Dünya sistemi, Platon'dan Kopernik’e Kadar Kozmolojik Öğretilerin Tarihi-10 Cilt, 1913-1959), Études sur Léonard de Vinci (Leonardo da Vinci Üzerine Çalışmalar- 3 Cilt, 1913).

Felsefesi. Duhem bilim, bilim tarihi ve bilim felsefesi alanında niteliksel ve niceliksel birçok eser vermiş olup özellikle bilim tarihi ve bilim felsefesi alanında çağdaş bilim felsefesinin temel görüşlerine yakın görüşler ortaya koymuştur. Duhem’in bilim felsefesine ilişkin görüşleri Fizik Teorisinin Yapısı ve Amacı adlı eserinde -ilk olarak 1904-5’te Revue de philosophie dergisinde makaleler şeklinde yayınlanmıştır- yer almaktadır. Duhem bu eserde tümevarımcı yöntemle Newton arasında bir bağıntı kurmuş -onları bir tutmuş- ve tümevarımcı yöntemi eleştirmiştir. Ardından Popper’cı yanlışlama kuramına karşı çıkarak, kuramların yanlışlanmasının yöntemsel olarak mümkün olmadığını ileri sürmüştü. Bilim insanlarının aksi yöndeki deneysel kanıtlar karşısında bile kuramın belirli ögelerine bağlılıklarını sürdüreceğini desteklemişti. Ona göre salt deney ya da gözlem sonuçlarına bakılarak bir kuram yanlışlanamaz. Zira fizikte, bir deneyin sonucuna dair öngörü hiçbir zaman yalnızca tek bir teorik hipotezden üretilemez; test edilen hipoteze ek olarak, deneye dahil olan nesnelere ve deney aletlerinin işleyişlerine dair bir teorik varsayımlar kümesi vardır. Dolayısıyla deney gerçekleşip istenilen sonuç elde edilmediğinde, sorunun varsayımla mı yoksa hipotezle mi ilgili olduğunu kesin olarak bilmenin bir yolu yoktur. Buna günümüzde “Duhem Tezi” de denilmektedir.

Duhem, bilimsel uygulamada “karar verme” unsurunun öneminden bahsetmişti. Fizikçi/ler belli bir kuramın ve varsayımın hangi ögelerini koruyup hangi ögelerini değiştireceklerine karar verirken yöntemsel olarak sağduyularını kullanarak uylaşımcı kuralları kullanmak zorundadır. Dolayısıyla Duhem’e göre fizik kuramı kendisiyle çeviri yapılan bir sözlük işlevi görmekte olup, deney ise bir olguyu basitçe gözlemlemekten ibaret değildir; deney temelde gözlemlenen olguların yorumlanmasıyla birlikte yapılmaktadır. Yorumlama ise gözlemlenen somut verilerin gözlemci tarafından kabul edilmiş bazı soyut ve sembolik betimlemelere dönüştürülmesidir.

Fizik kuramları sayesinde fiziği oluşturan kurallar çokluğu ile deney olgularının sayısı ve karmaşıklığı bir yığın olmaktan çıkar; insan aklı kuramlar aracılığıyla kanıt yığınlarını çözümleme, sınıflandırma ve açık seçik bir dile çevirme aracılığıyla zihni tasarrufa katkıda bulunmaktadır. Bu kuramlar bilim insanları topluluğunca kabul görmüş sözlükler olup, bunların yokluğunda en küçük bir gözlemi kaydetmek ya da en basit bir kuralı belirtmek mümkün değildir. Dolayısıyla bizim fizikte yapılan bir deneyin sonuçlarını anlamlandırabilmemiz için, gözlemcinin ya da deneycinin kabul ettiği kuramları bilmemiz gerekmektedir, zira onlar kuramları bilmeden anlam yükleyemeyeceğimiz soyut önermelerdir. Bu açıdan Duhem, bilimsel kuramların dünyaya bakmanın yolları olduğunu ve beklentilerimiz ve deneyimlerimizin bunlardan etkilendiğini belirtmiştir. Böylece bağımsız bir gözlem dilinin olduğunu yadsımış ve bilimde insanın değer ve ilklerini de hesaba katmıştır. Böyle düşünmekle Duhem, temelde T. Kuhn, E. Meyerson ve A. Koyré’nin de görüş birliği içerisinde olduğu düşünceleri onlardan önce paylaşmış olup, bilim felsefesinin çağdaş görüşlerini önceden haber vermiştir. 

Duhem’in bilim felsefesinin yanı sıra bilim tarihine de önemli katkıları bulunmaktadır. Kendisi dindar bir katolikti ve muhafazakâr politik görüşler benimsemişti. Onun dini tutumu bilim tarihine yönelik çalışmalarını da etkilemiştir. Onun bilim tarihindeki esas başarısı orta çağ dönemini yeniden değerlendirmesidir. Ondan önce bilimin Antik Yunanlarla bittiğine ve 16. yüzyılda yeniden başladığına inanılıyordu. Bunun aksine Duhem orta çağ skolastiklerinin kayda değer bilimsel başarılarının olduğunu ve bu başarıların Kopernik ve Galileo’nun bilimsel devrimlerine önemli katkısı olduğunu öne sürmüştür. 

KAYNAKÇA

Brown, James. Bilim Felsefesi, Ankara: Fol Kitap, 2020.

Duhem, P. Essays in the History and Philosophy of Science, (Trans. and Ed.Ariew, R. and Barker P. )United States of America: Hackett Publishing Company, 1996.

Duhem, P. The Aim and Structure of Physical Theory, Princeton: Princeton University Press, 1954.

Duhem, P. To Save the Phenomena, an Essay on the Idea of Physical Theory From Plato to Galileo, Chicago and London: The University of Chicago Press, 1969.

Kabadayı, T. “Kuramdan Bağımsız Gözlem ve Deney Dili Olanaklı mıdır?”, FLSF Dergisi, 2. Sayı (29-43), 2006.

Martin, R. N. D. Pierre Duhem, Philosophy and History in the Work of a Believing Physicist, United States of America: Open Court Publishing Company, 1991.

Yazar : Serpil TİMUR (Ardahan Üniversitesi)