dil felsefesi

[Alm. Sprachphilosophie] [Fr. philosophie du langage] [İng. philosophy of language]

1.(Genel olarak): Dilin neliğini konu edinen felsefe dalı. Dil felsefesi, Türkçe, İngilizce, Latince gibi tek tek “diller”i, yani dünya üzerinde eskiden konuşulmuş veya halen konuşulmakta olan lisanları değil, genel olarak “dil”i konu edinir. Searle dil felsefesini, “dilin gönderme, doğruluk, anlam ve zorunluluk gibi bazı genel özelliklerinin felsefi açıdan aydınlatıcı tanımlarını verme girişimi” olarak tarif eder (1969: 4). Antikçağ’da doğan dil felsefesinin tarihi, dilin kökeni, dilsel anlam, gönderme, özel adlar, dil ile düşünce ilişkisi, dil ile gerçeklik ilişkisi, dile getirilebilir olan ve olmayan, dil-kültür ilişkisi, ideal dil tasarımı gibi temel sorunlara, kendini sadece ampirik betimlemeyle sınırlandırmayan bir düşünsel çabayla geliştirilen çeşitli ve çoğunlukla da rakip çözüm önerilerine sahnedir. Günümüzde dil felsefesi, dili inceleyen birçok bilim dalının ortaya koyduğu açıklamaların, bir başka deyişle dile dair bilimsel bilgilerin çeşitliliği karşısında, insan aklının dil fenomenine ilişkin bütünleşik bir idrak geliştirme ihtiyacına hizmet etmeyi sürdürmektedir.

2.(Güçlükler): Dil felsefesiyle ilgili genel geçer bir belirleme yapmanın önündeki ilk güçlük, şüphesiz ki filozofların dil hakkındaki değerlendirmelerinin sergilediği çeşitliliktir. Auroux’nun da belirttiği gibi aslında “dil felsefesi” adlandırması ne bir kavrama ne de kurumsallaşmış disipliner bir alana karşılık gelir; bu adlandırmayla, farklı farklı kaynaklardan beslenen refleksiyonlar toptan kastedilir (2008: 3). “Dil felsefesi” kapsamında değerlendirilmeye elverişli yaklaşımlar arasında çoğunlukla radikal farklılıklar gözlemlenir. Örneğin: Dili idealarımızı dışa vurma aracı olarak gören klasik yaklaşımla, dilin çevreden edinilen bir sözel davranış örüntüsü olduğunu savunan davranışçı yaklaşım arasında; formel diller inşa etme projesine harç taşımış olan Frege, Russell gibi filozofların yaklaşımıyla, gündelik dili ve bir sosyal pratik olarak “söz”ü merkeze alan Austin, Searle gibi filozofların yaklaşımı arasında çarpıcı karşıtlıklar vardır. Sergiledikleri bu benzemezliklere rağmen dile felsefi yaklaşımların, “hakikat”, “realite”, “mantık”, “düşünce” ve hatta “ahlâk” gibi felsefi sorunlar bağlamında dili ele alma ortak paydasında buluştuğu görülür.

3.(Dil bilimleri ve dil felsefesi): Dili konu edinen sosyo-dilbilim, antropo-dilbilim, nöro-dilbilim, psiko-dilbilim gibi bilimlerin, açıklamaya çalıştıkları dilsel olgular hakkında formüle ettikleri ampirik sorulara tatmin edici yanıtlar verebilme becerisi ve çözüm odaklı stratejisi karşısında dil filozofunun çalışmasının, aslında bir problematikleştirme süreci olduğu vurgulanmalıdır. Nihai yanıtları olmayan sorular hakkında derinlemesine düşünen dil filozofu bakımından önem taşıyan şey, felsefe tarihi boyunca aynı problemin ortaya konulma ve işlenme tarzlarına sunulabilecek katkıdır. Sonuçta filozofun ürünü, örneğin “dilsel anlamı meydana getiren nedir?” sorusunun tam ve mükemmel bir yanıtı değil, “probleme bir de buradan bakalım” şeklinde bir öneri olma vasfı taşır.

Nef, dil hakkındaki bir görüşün “felsefî” diye nitelenebilmesi için şu beş özellikten en az ikisini bünyesinde barındırması gerektiğini savunur: [1] Dilin ampirik kavranışını, dilin genel kavranışına doğru aşma; tek tek lisanların [Fr. langues] çeşitliliğinden, dilin [Fr. langage] birliğine geçiş. [2] Dilin kökeni konusunda bir problematiği içerme (oysa dilbilim, bu meseleyi kendi alanından dışlamıştır). [3] Dili ve zihnin işlemlerini irtibatlandırma (oysa dilbilim böyle bir irtibatlandırmayı “psikolojizm”e düşmek olur diye bir kenara bırakır). [4] Realitenin dil aracılığıyla temsilini problem haline getirme (oysa yapısal dilbilim realiteyi kendi alanının dışında tutar). [5] Dili -muhakeme, heyecanların dışa vurumu, vb.- bilişsel faaliyetlerin aleti olarak değerlendirme (Nef, 1993: 4-5).

4.(Ayrımlar): Dil felsefesi yanında dilci felsefe [İng. linguistic philosophy] ve dilbilim felsefesi [İng. philosophy of linguistics] adlandırmalarına da rastlanmaktadır. Dilci felsefe, Rorty’nin deyimiyle, 20. yüzyıldaki the linguistic turn ile ortaya çıkan bir felsefe yapma biçimidir. Rorty dilci felsefe adlandırmasıyla, “felsefi sorunların, ya dili yeniden düzenleyerek ya da şu anda kullandığımız dili daha iyi anlayarak çözülebilecek (ya da ortadan kaldırılabilecek) sorunlar olduğu görüşünü” kasteder (1967: 3). Searle dilci felsefeyi “belirli bir dildeki belirli kelimelerin veya diğer öğelerin gündelik kullanımına odaklanarak belirli felsefi sorunları çözme girişimi” olarak tanımlar (1969: 4). Dilci felsefenin kökleri Frege, Russell, Wittgenstein ve Moore’un 20. yüzyılın başındaki mantıksal analizlerine kadar geriye uzanır. Aynı yüzyılın ortalarından itibaren, (II. Dönem Wittgenstein’ın açtığı yoldan ilerleyen) Austin, Searle ve Grice gibi “gündelik dilci felsefe” yapan bir filozoflar kuşağı sahneye çıkmıştır.  

Dilbilim felsefesi adlandırmasına gelince: Katz, Fodor, Vendler, Carr, Itkonen gibi birçok yazar dilbilim felsefesini, bilim felsefesinin özelleşmiş bir alt disiplini olarak değerlendirmektedir. Dilbilim felsefesinin ne olduğuna dair ilk kapsamlı teorik tartışmalardan birini ortaya koyan Fodor ve Katz dilbilim felsefesini “psikoloji felsefesine, matematik felsefesine, fizik felsefesine her bakımdan benzer bir disiplin” olarak tanımlar (1962: 207). Daha geç dönemde Harris ise dilbilim felsefesini “dilbilimsel araştırmanın yürütüldüğü veya yürütülebileceği, örtülü veya açık temel varsayımların eleştirel bir incelemesi” olarak tanımlamaktadır (1993: 17). Dilbilim felsefesi yapmış filozoflar arasında, Saussure’cü dilbilime eleştirel yaklaşan Merleau-Ponty, Ricoeur, Itkonen ilk akla gelenlerdir.

KAYNAKÇA

Altınörs, Atakan. 50 Soruda Dil Felsefesi. (5. basım). İstanbul: Bilim ve Gelecek yay., 2022.  

Auroux, Sylvain. La Philosophie du langage. Paris: PUF, 2008.

Fodor, Jerry ve Katz, Jerrold Jacob. “What’s Wrong with the Philosophy of Language?”. Inquiry, sayı 5 (1962): 1-5.

Harris, Roy. “What is Philosophy of Linguistics?”. Linguistics and Philosophy içinde, 3-19. Hazırlayanlar Harré, R., Harris, R. Oxford: Pergamon Press, 1993.

Nef, Frédéric. Le langage: une approche philosophique. Paris: Bordas, 1993.

Rorty, Richard. The linguistic turn. Chicago: University of Chicago Press,1967.

Searle, John Roger. Speech Acts: An Essay in the Philosophy of Language. Cambridge: Cambridge University Press, 1969.

Yazar : Atakan ALTINÖRS (Galatasaray Üniversitesi)