deontoloji

[Fr. déontologie ] [Alm. Deontologie ] [İng. deontology ] [Es. T. ilm-i vezaif ]

1-(Etimolojisi, genel anlamı ve farklı dillerde kullanılışı) Eski Yunancada görev, ödev anlamına gelen deon [δέον] kelimesi ile söz, akıl, temellendirme, neden, anlam, söylem, bilgi, bilim gibi pek çok anlamda kullanılan logos [λόγος] kelimesinden türetilmiş kavram. Deontoloji [deontology] kelimesi ilk kez İngiliz filozof Jeremy Bentham (1748-1832) tarafından ödev temelli “ahlâk bilimleri”ni [moral sciences] ifade etmek üzere kullanılmıştır. Bu kelime Fransızca’ya da [déontologie] ilk kez Bentham’ın metinlerinin çevrilmesi dolayısıyla geçmiştir. Bugün deontoloji kavramının farklı dillerde farklı anlamda kullanıldığının altını çizmek gerekir. Kelimenin ilk kullanıldığı dil olan İngilizcede “deontology” dendiğinde ödev ve buyruklar üzerine kurulu ahlak teorileri ifade edilmektedir. Fransızcada ilk kullanımı Bentham çevirisinde ortaya çıksa da zaman içerisinde bu kelime spesifik bir anlama kavuşmuştur ve belli bir mesleği icra eden kişiler topluluğunun meslek yaşamları boyunca uyması gereken ahlaki ödevler ve kurallar bütününü ifade eden kavram olarak kullanılmaktadır. Fransızcada oturmuş olan meslek etiği anlamı için bugün İngilizcede “deontology” kelimesi değil yalnızca “professional ethics” ifadesi kullanılmaktadır. Türkçede bağlama göre her iki anlamda da kullanılır; ancak “meslek etiği” anlamında kullanımı daha yaygındır.

2-(Kaynağını ödev ahlakı teorilerinde bulan meslek etiği olarak) Belli bir mesleği icra eden kişilerin müşterileri, meslektaşları ve toplumla ilişkilerini düzenleyen ahlaki ilkeler ve ödevler bütünü. Meslek etiği çalışmaları, her mesleğin kendine özgü tanımının yapılmasına ve o mesleğin icrası sırasında ortaya çıkabilecek ahlaki çelişkilerin ve sorunların çözülmesine dair soruşturmaları içerir. Uygulanabilir ve etkili etik davranış kodlarının oluşturulmasını sağlar.

3-(Sonuçcu [consequentialist] ahlak teorilerinin karşıtı olarak) Bir eylemin doğru ya da yanlış olduğunu belirlerken söz konusu eylemden doğacak sonuçları hesaba katmayı değil, eylemin evrensel bir ahlak ilkesine uygun olup olmadığına bakılmasını ön planda tutan, eylemin ahlaki değerini sonuçlarından bağımsız bir biçimde ele alan ahlak teorisi. Eylemlerin ahlaken doğru ya da yanlış olduğunu belirlerken söz konusu eyleme yol açan yönelimlerin evrensel bir yasaya dönüştürülebilecek ahlaki bir norma dayandırılması, ahlaki ödev ve buyruklar çevresinde şekillenen ahlak teorileri için başlıca örnek Alman filozof Immanuel Kant’ın (1724-1804) ahlak teorisidir. Faile odaklanan deontoloji, eylemden etkilenene odaklanan deontoloji ve sözleşmeci deontoloji anlayışları, deontolojik yaklaşımın üç temel alanıdır ve her üçünün de Kant’ın ahlak teorisi ile sıkı bağları vardır. Eylemi gerçekleştiren faile odaklanan deontolojik yaklaşım, bir eylemin ahlaki değerini ve niteliğini, o eylemi belirleyen ahlaki ilkeler ve maksimlerde bulur ve ahlaki faili bu ilkelerle ilişkisi çerçevesinde ele alır. Eylemden etkilenene odaklanan deontolojik yaklaşımda, Kant ahlakının en belirgin ilkelerinden bir diğerine, başkalarını araç olarak değil amaç olarak ele alma ilkesine bağlı bir anlayış ortaya koyulur. Sözleşmeci deontolojik anlayışta da yine Kant ahlakının bir başka belirgin teması karşımıza çıkar: eylemlerimizi belirleyen maksimler her akli varlığın yöneleceği evrensel bir yasaya dönüştürülebilir olmalıdır.

KAYNAKÇA

-Alexander, Larry and Michael Moore. "Deontological Ethics". The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Summer 2021 Edition), Edward N. Zalta (ed.).

https://plato.stanford.edu/entries/ethics-deontological/#toc

-Davis, Nancy. ‘Contemporary Deontology’, in P. Singer (ed.) A Companion to Ethics, Oxford: Blackwell, 1993.

-Didier, Christelle. Penser l’éthique des ingénieurs. Presses Universitaires de France, 2008.

-Kagan, Shelly. The Limits of Morality. Oxford: Clarendon Press, 1989

Yazar : Gaye ÇANKAYA EKSEN (Galatasaray Üniversitesi)