Bentham, Jeremy
1748-1832 yılları arasında yaşamış İngiliz filozof.
Yaşamı ve Eserleri. Jeremy Bentham 1748 yılında Londra’da doğdu. Hukuk eğitimi aldı ve 21 yaşında Baroya kabul edildi ama fiili olarak bu işle uğraşmadı. 1776 yılında A Fragment on Government (Hükümet Hakkında Bir Fragman) adlı eseri isimsiz olarak yayımlandı. Sonrasında 1785-1787 yılları arasında Avrupa’yı dolaştı. En önemli eseri An Introduction to the Principles of Morals and Legislation (Ahlakın ve Yasamanın İlkelerine Bir Giriş) 1789 yılında basıldı. 1808 yılında John Stuart Mill’in babası olan James Mill ile arkadaş oldu. A Catechism of Parliamentary Reform (Parlamento Reformu İçin Bir Kılavuz) adlı eseri 1817’de basıldı. 1832 yılında öldü. Vasiyetine uygun olarak bedeni, kuruluşunda önemli rol oynadığı University College London’da bir camekân içine konuldu. Yayımlanmamış çalışmalarının bir bölümü ilk kez 1843 yılında basıldı.
Görüşleri. Eserlerinin adından da anlaşılabileceği gibi Bentham’ın ana ilgisi ahlak, siyaset ve hukuk alanlarında yoğunlaşmıştır. Bu ilgisinin bir yönü, cezanın amaçları, sınırları ve uygulanması konusundadır. Panoptikon adını verdiği, ortasında gardiyanların mahkûmları sürekli olarak izleyebileceği bir gözlem merkezi bulunan, daire şeklinde bir hapishane düşüncesi geliştirmiş ve bu düşüncesini farklı ülkelerde uygulatmaya çalışmıştır. Ama onun temel olarak yapmak istediği, gençliğinden itibaren tutarsız ve temelsiz bulduğu İngiltere yasal sistemini, ilkelerini belirleyerek temellendirmek olmuş; bu ilgi de onu, ahlak, siyaset ve hukuk alanına uygulanabilecek bir teori ortaya koymaya götürmüştür. Desteğini temel olarak psikolojik hazcılıkta -her kişinin, haz ve acının yönetimi altında olduğu ve hazzın acıya üstün gelmesi olarak mutluluğu aradığı düşüncesinde- bulan ve faydacılık (sonraları ‘klasik faydacılık’) olarak adlandırılan bu teorinin temel ilkesi “fayda ilkesi”dir (principle of utility). Genel olarak “en büyük sayıda kişi için en büyük mutluluk” şeklinde sloganlaştırılır. Öte yandan bu slogan hem yanıltıcı hem de eksiktir. Yanıltıcıdır çünkü faydacılıkta, eylemin meydana getirdiği toplam mutluluk önemlidir. Bu nedenle bir eylem en büyük sayıda kişi için mutluluğu artırsa bile, kalan az sayıdaki kişinin mutluluğunda önemli bir eksiklik meydana getirerek toplam mutluluğu en yükseğe çıkartmıyorsa, faydacılık bakımından doğru bir eylem olmaz. Slogan eksiktir çünkü klasik faydacılığın birçok temel iddiasını ya da varsayımını belirtmeden bırakır ki sonradan bu iddiaların bazılarının yerine farklı iddiaların benimsenmesiyle farklı faydacılık versiyonları ortaya konulmuştur. Benthamcı versiyonuyla faydacılık, ahlaki doğruluk bağlamında, şu iddiaların hepsini benimseyen görüştür: (1) Ahlaki doğruluk sadece sonuçlara bağlıdır. (2) Ahlaki doğruluk, belirli bir kişi ya da başka herhangi bir sınırlı grupla ilgili değil, sadece tüm ilgili kişilerle ilgili sonuçlara bağlıdır. (3) Ahlaki doğruluk, eylemle ilgili herhangi bir kuralın değil sadece eylemin kendisinin sonuçlarına bağlıdır. (4) Ahlaki doğruluk, eylemin sadece öngörülebilir sonuçlarına bağlıdır. (5) Ahlaki doğruluk sadece sonuçların değerine bağlıdır. (6) Ahlaki doğruluğun belirlenmesinde, bir kişinin elde ettiği fayda, diğer herhangi bir kişinin elde ettiği benzer fayda kadar önemlidir ve ahlaki doğruluk sadece sonuçların toplam net faydasına bağlıdır. (7) Ahlaki doğruluk sadece hangi sonucun ya da sonuçların en yüksek faydayı meydana getirdiğine bağlıdır. (8) Sonuçların değeri sadece sonuçların tarafsız gözlemcinin bakış açısından değerlendirilmesine bağlıdır. (9) Sonuçların değeri sadece hazlar ve acılara bağlıdır. (10) Sonuçların değeri, o eylemin meydana getireceği öngörülen haz ve acının yoğunluğunun (hazzın ya da acının ne kadar güçlü olduğu), süresinin (ne kadar sürdüğü), kesinliğinin (eylemin sonucunda meydana gelme olasılığı), yakınlığının (eylemin gerçekleşmesine yakınlığı), verimliliğinin (aynı türden başka haz ve acılara yol açıp açmaması), saflığının (diğer duyumlarla ne derece karışık olduğu) ve kapsamının (eylemden etkilenen kişi sayısı) hesaba katılacağı bir haz veya mutluluk hesabıyla belirlenmelidir.
Etkileri. Ahlak, siyaset ve hukuk felsefesi alanında, Bentham’ın görüşlerinin özellikle İngiltere ve Amerika Birleşik Devletleri’nde önemli etkisi olmuştur. Ahlak felsefesi açısından onun görüşleri öncelikle John Stuart Mill ve Henry Sidgwick’i etkilemiş; onların da etkisiyle daha da sistemleştirilmiş olan faydacılık, ahlak felsefesi alanında temel bir teori olmuş ve birçok farklı versiyonu ortaya konulmuştur. Siyaset ve hukuk felsefesi açısından da Bentham’ın görüşleri hem İngiltere’deki hem de Amerika Birleşik Devletleri’ndeki siyaset ve hukuk sistemini etkilemiştir.
KAYNAKÇA
Bentham, Jeremy. An Introduction to the Principles of Morals and Legislation, Batoche Books, Kitchener, 2000 [1789].
Doğan, Aysel, “Jeremy Bentham”, Siyaset Felsefesi Tarihi, ed. Ahu Tunçel ve Kurtul Günenç, 343-364, Ankara: Doğubatı Yayınları, 2014.
Driver, Julia. “The History of Utilitarianism”, The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Winter 2014 Edition), Edward N. Zalta (ed.), URL = .
Kenny, Anthony, Batı Felsefesinin Yeni Tarihi c. 4, Çev. Burcu Doğan, İstanbul: Küre Yayınları, 2017.
Sinnott-Armstrong, Walter, “Consequentialism”, The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Summer 2019 Edition), Edward N. Zalta (ed.), URL = .
West, Henry R. “Utilitarianism”, ed. Hugh LaFollette, The International Encyclopedia of Ethics, Wiley-Blackwell, West Sussex, 2013, s. 5261-5277.
Yazar : Murad OMAY (İstanbul Üniversitesi)