Aristoteles

 [Alm. Aristoteles ] [Fr. Aristote ] [İng. Aristotle ] [Yun. Ἀριστοτέλης / Aristotélēs ]  [Es.t. Aristetalis ]

Aristoteles (M.Ö 384-322) Stagira’da doğan Yunan filozof.

Yaşamı ve Eserleri. Aristoteles Stagira’dan Atina'ya geldiğinde henüz çok gençtir; burada yirmi yıl boyunca Platon'un Akademisi’nde derslere devam etmiştir. Ancak Platon'un 347'deki ölümünden sonra Assos'a ve Midilli'ye gitmiş ve burada Theophrastus'la çalışmaları sonucunda biyolojiye ilişkin önemli veriler toplamıştır. Daha sonra Büyük İskender’e ders vermek için Makedonya’da bulunmuştur. 335’te Atina’ya dönerek kendi felsefe okulunu kurmuştur. Yürüyerek ders yapması ve öğrencilerinin de onun bu özelliğini takip etmesi nedeniyle okuluna Peripatetik (peripatētikós- yürüyerek) adı verilmiştir.

Felsefi bakımdan önemi, hemen her felsefe disiplini hakkında yazdığı devasa sayıda eserlerinin, Modern Çağ’a kadar etkili olmuş olmasıdır. Aslında Aristoteles kendisi az sayıda eser yazmıştır, eserlerinin büyük bir kısmınınsa derslerinde öğrencilerinin tuttuğu notlardan ve onların çalışma kağıtlarından oluştuğu bilinmektedir. Aristoteles’in notlarını bir bütün haline getiren ilk kişi M.Ö. 1. Yüzyılda Rodoslu Andronikos’tur. Ondan sonra bu tür bir çalışma uzun süre yapılmamıştır. 1831’de Berlin Akademisi’nin Aristoteles’in eserlerini bastığı bilinmektedir.

Aristoteles hem duyum bilgisi hem de bu bilgiyi biçimlendirecek mantık ilkeleri aracılığıyla dış dünyanın bilinebileceğini ileri sürmesi bakımından kendisinden sonraki felsefe ve bilim çalışmalarına da yön vermiştir. Özellikle bilgi edinme sürecinde zihnin yapısı gereği kullanacağı akıl yürütme ve tanıtlama biçimleri üzerinde durduğu eseri alet, araç anlamlarına gelen Organon’dur. Bu eserde mantık ve dil üzerine çalışmalarını altı başlıkta toplamıştır: Kategoriler, Yorum Üzerine, Birinci Analitikler, İkinci Analitikler, Topikler ve Sofistik Çürütmeler. Aristoteles’in Varlık ve bilgiyle ilgili görüşleri ağırlıklı olarak Metafizik’te, Siyaset Felsefesi ile ilgili görüşleri Politika’da, Ahlak/Etik ile ilgili görüşleri Nikomakhos’a Etikte, doğa ile ilgili görüşleri Fizik, Gökyüzü Üzerine ve Varlığa Geliş ve Yokoluş eserlerinde, sanat/estetik ile ilgili görüşleri Poetika ve Retorik’te, psikoloji ile ilgili görüşleri de De Anima ve Parva Naturalia’da bulunabilir.

Mantık. Aristoteles’e göre mantık, bilgi edinmek için bir organon/araç işlevi görür. Teorik, pratik, poetik üç bilim alanının organonudur. Mantık için temel birim tasım/kıyas’tır. Tasım, belirli kabulleri içeren ve önerme olarak dile getirilen iki öncüle dayalı olarak ulaşılan sonuç biçiminde görünüme gelen akıl yürütmedir. Aristoteles, tasımın temel birimi olan önermede öznenin yüklemine on kategori aracılığıyla bağlandığını belirtir: töz, nitelik, nicelik, yer, zaman, iyelik, görelik, durum, etki, edilgi. Bununla birlikte Metafizik ve İkinci Analitikler’de sekiz kategori olduğundan söz etmektedir. Kategoriler varlıklar için yüklemlerdir. Kendileri tanımsız olmakla birlikte, yüklendikleri varlıklar onlar sayesinde “o varlık” olurlar. Yorumcular arasında fikir ayrılıkları olmakla birlikte bu kategorilerin hem varlık için hem de düşünce için geçerli olduğu kabul edilir. Onun için mantık zihnin işleyişine ayna tutar. Bunun yanında varlıkların birbiriyle ne türden ilişkiler kuracağının ilkelerini de verir.

Bilgi Görüşü. İnsanda bilme arzusu doğuştandır. Bu arzu kendini duyularımızı kullanmaktan zevk almamızda gösterir. Duyulardan sonra bizi hayvanlardan ayıran hafızanın bilgiyi elde etmede önemli bir yeri vardır. Hafızadan sonraki evrede deney karşımıza çıkar. Deney, aynı cinsten bir nesne ile ilgili bir çok hatıranın birleşmesiyle pratik bir kuralı edinmeyi sağlar.  Deney bilgisinden sonra genel ilkelere dayanan pratik kuralları edindiğimiz sanatın bilgisi gelir. En üstte nedenlerin saf bilgisi olan “bilim” bulunur. Çünkü o, sanat gibi daha sonraki pratik amaçlarla ilgilenmek yerine bilgiyi bizzat kendisi için arar (Metafizik, A, 19). Bilgelik de hem nedenlerin bilgisine sahip olmak hem de ilk ve tümel/evrensel nedenlerin bilgisine sahip olmak anlamına gelir. Bu nedenle asıl bilgi tümelin bilgisidir. Nedenler dört tanedir: maddi neden, biçimsel/formel neden, ereksel neden ve fail neden. İlk ve evrensel nedenler ise çelişmezlik ve üçüncü halin olanaksızlığı ilkeleridir.

Varlık/Metafizik Görüşü. Ondört kitaptan oluşan Metafizik’te Aristoteles’in varlık görüşü bulunabilir. Kitaba Metafizik adını Aristoteles vermemiştir. “Fizik’ten sonra gelen” anlamındaki bu adı Aristoteles’in ölümünden sonra, onun derslerine katılan öğrencilerinin tuttuğu notları tasnif edip düzenleyenler vermiştir. Aristoteles bu kitaptaki konular için İlk Felsefe demeyi tercih etmiştir. Metafizik, varolanı varolan olarak ele alan bilimin adıdır. Bu bilim hem biyoloji hem de mantıkla ilgili çalışmalarından beslenmiştir. Ona göre varolmak belirli bir şey olmaktır: biyolojik anlamda değişim içindeki varlık, mantıksal olarak da kategori ve yüklemlerin yüklendiği öznelerdir. Bunların her ikisi de töz’lerdir. Metafizik biliminin konusu, Platon’un düşündüğü gibi tümeller değil, bu tek töz’lerdir. Ona göre kendileri töz olanlar ikiye ayrılır: Duyulara verilenler ve düşünülenler. Duyulara verilenlerin maddesi vardır, hareket eder ya da hareket ettirirler. Fiziğin konusudurlar. Düşünülenler ise hareketsizdir, ebedi olanları vardır. Matematiğin ve “ilk felsefe”nin konusudurlar. Bir töz/varolan ya olanak halinde ya amacını kendi içinde taşıyarak ya da etkin halde varolur. Ayrıca her töz, bir madde ve bir ‘biçim’in bütünüdür. Bu, ontik bakımdan bir tözdür. Bunlar ayrı birimlermiş gibi incelenmiş olsalar da doğada ne madde ne de form tek başına bulunabilir: töz, ikisinin oluşturduğu bütünündür. Madde, Fizik’te “belirlenmemiş bir varlık ya da bir varlığın olanağı”, biçim/form ise kavranabilen, başkasına aktarılabilen olarak tasvir edilir. Duyu algısı sözkonusu olduğunda form, cismin görünen biçimi, kavramsal bilgi sözkonusu olduğundaysa akılla kavranabilen yanı olarak tanımlanır.  O halde Aristoteles’e göre bir varolanın yapısı ya bir cisimsel tözdür ya da biçim, kavram, cinstir. Bu kabulü nedeniyle Aristoteles, Platon’un özellikle ilk ve orta dönem diyaloglarında varsaydığı gibi ideaların tözlerden ayrı bir yerde bulunduğu görüşüne de katılmadığını belirtmiş olmaktadır.

KAYNAKÇA

Aristoteles, Metafizik, 2 cilt, Çeviren Ahmet Arslan, İzmir: Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, I. Cilt:1985, II.cilt: 1993.

Aristoteles, Kategoriler, Çeviren Saffet Babür, Ankara: İmge Yayınevi, 1996.

Aristoteles, Yorum Üzerine, Çeviren Saffet Babür, Ankara: İmge Yayınevi, 1996.

Aristoteles, Fizik, Çeviren Saffet Babür, İstanbul: YKY, 1997.

Aristoteles, Birinci Çözümlemeler, Çeviren Ali Houshiary, Ankara: Dost Yayınevi, 1998.

Ross, David, Aristoteles, Çeviren Ahmet Arslan, İhsan Oktay Anar, Özcan (Yalçın) Kavasoğlu, Zerrin Kurtoğlu, İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 1999.

Yazar : Işıl BAYAR BRAVO (Ankara Üniversitesi)