Althusser, Louis

1918-1990 yılları arasında yaşamış 20. yy.’ın önde gelen Fransız filozofu.

Yaşamı. Althusser 16 Ekim 1918’de Cezayir’de doğdu. İkinci Dünya Savaşı’nda Almanlara esir düştü. Lyon Lisesi’nden mezun olduktan sonra Ecole Normale Superieure’de felsefe eğitimi aldı ve aynı yerde felsefe hocası olarak görev aldı. Fransız Komünist Partisi’ne üye oldu. Hayatı boyunca devam eden depresyon nöbetleri geçirdiği ve tedavi aldığı bilinmektedir. Bir nöbet sırasında eşini boğarak öldüren düşünür sağlık durumu nedeniyle ceza almadı. 22 Ekim 1990’da geçirdiği bir kalp krizi sonucu vefat etti.

Felsefesi. Althusser Marksizme yaptığı katkılarla bilinmektedir. Temel eserleri arasında Pour Marx (Marx İçin, 1965), Lire le Capital (Kapital’i Okumak, 1965), Philosophie et Philosophie Spontanée des savants (Felsefe ve Bilim Adamlarının Kendiliğinden Felsefesi, 1967) ve Idéologie et appareils idéologiques d’État (İdeoloji ve Devletin İdeolojik Aygıtları, 1969) yer alır. Marksizmin kendi içinde sorunlu olduğu düşünülen alanlar üzerinde çalışmıştır. Marksist teoriye göre toplumsal dinamikler ekonomik ilişkiler tarafından belirlenmektedir. Marksizm kendi taraftarları da dahil olmak üzere toplumsal pratiklerin tek yönlü bir belirlenim tarafından açıklanamayacağı doğrultusunda eleştirilerle karşı karşıya kalmıştır. Althusser kendi Marx okumasında üretim ilişkilerinin ekonomik, politik ve ideolojik düzeyde olduğunu dolayısıyla da determinizmin bu üç boyutun hem kendi içlerinde hem birbirleriyle olan ilişkisinde açığa çıktığı iddiasında bulunmuştur. Ekonomik düzey alt yapıya gönderme yaparken politik ve ideolojik düzey üst yapıya gönderme yapar. Üst yapının alt yapıyı belirlediği iddiasında ideoloji kavramı yeniden anlamlandırılır. İdeoloji her zaman her yerde var olan ve toplumsal pratikleri etkileyen bir oluşumdur. İlgili oluşum tarihsizdir, bireylerin gerçek durumlarıyla olan hayali ilişkisine gönderme yapar ve bireyleri kendisine özne olarak çağırır. Althusser’e göre birey özgür, etkin bir fail değil ilgili yapının belirleniminde olan bir taşıyıcıdır. Bu bağlamda değişimi yaratan bireyler değil toplumsal sınıflar olarak görülür. Devlet hali hazırda var olan üretim ilişkilerinin devamını sağlayabilmek adına egemen ideolojiyi yayma sürecinde aralarında kesin bir ayrım yapılamayacak olmakla birlikte baskıcı ve ideolojik aygıtlara ihtiyaç duyar. Bu aygıtlar aracılığıyla egemen değerler benimsetilir. Baskı aygıtları yönetim, ordu, hukuk, kolluk kuvvetleri vb. iken ideolojik aygıtlar eğitim, haberleşme araçları, dini ve kültürel oluşumlar olarak nispeten dağınık bir görünüm sergiler. Bununla birlikte devletin ideolojik aygıtları egemen değerlerin benimsetilmesi sürecinde en az baskı aygıtları kadar güçlü ve etkindir. Marksist teoride görülen ekonomik determinizmi politik ve ideolojik süreçlerin ekonomik süreçlerden görece bağımsız olduğu fikriyle geliştirmeye çalışır. Ekonomik determinizm eleştirilerini bertaraf edebilmek adına son kertede belirleyici olanın ekonomik süreçler olduğunu ancak ilgili üç yapıdan herhangi birinin toplumsal süreçte egemen konuma gelebileceğini iddia eder. Marksist teoride alt yapının belirleyiciliği olarak karşımıza çıkan ekonomik determinizm böylece Althusser tarafından yapının belirlenimine dönüştürülerek üst yapının alt yapıyı belirlediği şeklinde revize edilir.

KAYNAKÇA

Althusser, Louis. Marx İçin, Çeviren Işık Ergüden. İstanbul: İthaki Yayınları, 2015.

Althusser, Louis. İdeoloji ve Devletin İdeolojik Aygıtları, Çeviren Alp Tümertekin. İstanbul: İthaki Yayınları, 2017.

Kazancı, Metin. ‘‘Althusser, İdeoloji ve İletişimin Dayanılmaz Ağırlığı’’. Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, sayı 57 (01) (2002): 55-87.

Yazar : Eda ÇAKMAKKAYA (Erzurum Teknik Üniversitesi)