antropomorfizm

[Tr. İnsanbiçimcilik ] [Yun. Ανθρωπομορφισμός, Anthropomorfismós ] [Alm. Anthropomorphismus ] [Fr. Anthropomorphisme ] [İng. Anthropomorphism ] Eski Yunanca’da insan anlamına gelen ánthrōpos (ἄνθρωπος) kelimesi ile biçim, şekil anlamına gelen morphē (μορφή) kelimesinden türetilmiş kavram.

1-(Genel anlamıyla) İnsana özgü niteliklerin, özelliklerin, duygu durumlarının, davranış ya da görünüşlerin insan olmayan varlıklara, Tanrı’ya ya da tanrısal varlıklara atfedilmesi. İnsanın kendisinden farklı olan varlıkları anlamlandırma ve yorumlama faaliyeti sırasında insana özgü niteliklerle akıl yürütmesi.

Dini alan dışında antropomorfizm yaygın olarak insanların doğa parçalarına (ağaçlara, bulutlara, dağlara, arazilere vb.) insansı görünüşler atfetmesi ya da çevrelerinde gördükleri nesneleri ve insan olmayan canlıları insana özgü duygusal, bilişsel ve davranışsal özelliklerle tasvir etmesi şeklinde ortaya çıkar. En yaygın örneklerden biri Güneş’e ve Ay’a cinsiyet atfetmek ya da bunları insansı ve gülümseyen bir yüzle resme dökmektir. Edebiyat alanında bazı soyut kavramların (ölüm, özgürlük vb.)  kişileştirerek ele alınışı da antropomorfizmin bir biçimidir.

2-(Antik mitolojilerde) Tanrısal varlıklar sık sık insan biçiminde ve insan özellikleriyle betimlenmiştir. Mitolojik Tanrılar yalnızca görünüm olarak değil davranışsal olarak da insana benzer kişisel özelliklerle tasvir edilmiş; bazı doğa olaylarını açıklanırken Tanrıların insan benzeri karakter özelliklerine ve davranış biçimlerine başvurulmuştur (örn. Büyük bir fırtınanın Tanrıların gazabı, kızgınlığı ile açıklanması). Bunlar antropomorfizme örnek teşkil ederler. Bilinen en eski antropomorfizm yorumu ve eleştirisi Ksenofanes’e (M.Ö. 560-478) aittir.  Ksenofanes, Tanrıları insana özgü niteliklerle tasvir etmeyi eleştirmiş, teolojik çalışmalarda antropomorfizmden kaçınılması gerektiğini savunmuştur. Ancak günümüzde bile pek çok çağdaş teolog dinden antropomorfizmin tamamen elenmesinin mümkün olmadığını, zira dini inancın konusu olan varlıkların insanların kolayca bağ kurabileceği biçimde tasvir edilmesinin önemli olduğunu savunur.

3-(19. Yüzyıl ve sonrası) 19. Yüzyılın ortasına dek antropomorfizm özellikle Tanrı’ya insani özellikler atfedilmesi ve buna dair eleştiriler bağlamında kullanılan bir kavram olmuştur. 19. Yüzyılın ikinci yarısından itibaren daha geniş bir anlama kavuşan antropomorfizm yalnızca din alanında değil, insan düşüncesinin ve eyleminin uzandığı her alanda (günlük yaşam, sanat, bilimler, etik ve insan olmayan canlılarla ilişkiler vb.) kullanıma girmeye başlamıştır. Öte yandan, insan olmayan varlıkları insansı özelliklerle anlama çabasının, dünyayı doğru bir biçimde betimlemek ve anlamak için yetersiz ve geciktirici olduğu fikri de yaygınlaşmıştır.

-Antropomorfizmin nedenleri:

İnsanların antropomorfizme sık sık başvurmasının başlıca iki nedeni David Hume (1711-1776) ve Sigmund Freud (1856-1939) tarafından ortaya koyulmuştur. Hume, Natural History of Religion [Dinin Doğal Tarihi] (1757) adlı eserinde bize kolayca tanıdık gelmeyen ya da gizemli görünen şeyleri insan için en tanıdık modelle, yani kendimizle, açıklama eğiliminde olduğumuzu söyler. Bu yaklaşımda antropomorfizm bir tür zihinsel ihtiyacın sonucunda ortaya çıkmış bir düşünme biçimi olarak açıklanır. Freud ise antropomorfizmin duygusal bir ihtiyaçtan kaynaklandığını söyler. Civilization and its discontents [Uygarlık ve Hoşnutsuzlukları] (1930) başlıklı kitabında Freud bizim için tehditkâr ya da bize uzak ve kayıtsız bir dünyayı daha yakın ve erişilebilir kılmak için antropomorfizme başvurduğumuzu ifade eder.

KAYNAKÇA

-Airenti, Gabriella. “The Development of Anthropomorphism in Interaction: Intersubjectivity, Imagination, and Theory of Mind”. Frontiers in Psychology, 05 November 2018.

https://www.frontiersin.org/articles/10.3389/fpsyg.2018.02136/full

- Epley, Nicholas, Waytz, Adam, and Cacioppo, John T. . “On Seeing Human: A Three-Factor Theory of Anthropomorphism”. Psychological Review, 2007, vol.114, No.4, 864-886.

-Granger, Herbert. “Xenophanes’ Positive Theology and his Criticism of Greek Popular Religion”. Ancient Philosophy, Volume 33, Issue 2, Fall 2013.

-Guthrie, Stewart E. . “Anthropomorphism”, Britannica. Philosophy and Religion.

https://www.britannica.com/topic/anthropomorphism

Yazar : Gaye ÇANKAYA ESEN (Galatasaray Üniversitesi)